< Notice 64>

Lectionnaire sanctoral de l’office à l’usage d’Amiens


Identification

Référence : Amiens , bibliothèque municipale , ms. 149 .

Usage : Amiens

Datation : Vers 1260-1270.

Post : 1255

Ante : 1275

Description

Codicologie

Parchemin, 256 f.

Relevé

  • Lectures patristiques et hagiographiques de matines pour le sanctoral du 1er août au 31 octobre :
  • F. 1-8 : Sancti Petri ad vincula (serm. 1-6 ; hom. 7-9).
  • F. 8v-14 : Sermo beati Augustini episcopi de miraculis sancti Stephani (serm. 1-9).
  • F. 14-21 : Incipit Passio sancti Sixti episcopi (hag. 1-6).
  • F. 21v-30 : Incipit Passio sancti Laurentii martyris, que est IIII idus augusti (hag 1-9).
  • F. 30-33 : Sancti Tyburtii (hag. 1-6).
  • F. 33-37 : In natali sancti Laurentii martyris sermo beati Martini (serm. 1-3, redécoupé ultérieurement 1-6).
  • F. 37-41v : Incipit Passio sancti Ypoliti martyris, que celebratur idus augusti (hag. 1-3, redécoupé 1-6).
  • F. 41v-44 : Eodem die vigilia assumptionis sancte Marie (hom. 7-9).
  • F. 44-60v : [...] pro assumptione sancte Marie (hom. 1-6 ; hom. 7-9).
  • F. 60v-62v : Per octabas [Assumptionis] (serm. 1-3).
  • F. 62v-64 : In die tertia [octavarum Assumptionis] (serm. 1-3).
  • F. 64-66 : In die quarta [octavarum Assumptionis] (serm. 1-3).
  • F. 66-68 : In die quinta [octavarum Assumptionis] (serm. 1-3).
  • F. 68-70 : In die sexta [octavarum Assumptionis] (serm. 1-3).
  • F. 70-73v : In die dominica [sub octavas Assumptionis] (serm. 1-6).
  • F. 74-77v : In octavis sancte Marie (serm. 1-9).
  • F. 77v-82 : Sancti Bartholomei apostoli (hag. 1-9).
  • F. 82-91v : Incipit Vita sancti ac beatissimi Augustini Hypponiensis episcopi, viri clarissimi [...] (hag. 1-9).
  • F. 91v-97v : In decollatione sancti Johannis Baptiste [...] (serm. 1-6 ; hom. 7-9).
  • F. 97v-101 : [In octavis sancti Augustini] (hag. 1-9, redécoupé 1-6//1-6 pour deux jours octaves).
  • F. 101-108v : Beati Firmini confessoris (hag. 1-9).
  • F. 108v-113 : Per octavas [beati Augustini] (hag. 1-6, redécoupé 1-6//1-6 pour les troisième et quatrième jours de l’octave).
  • F. 113-118 : In die octava [beati Augustini] (hag. 1-9).
  • F. 118-131 : [In nativitate beate Marie Virginis] (bibl. 1-6 ; hom. 7-9). Ajout dans le texte du Cantique des cantiques d’indications rubriquées pour une lecture à plusieurs voix  : vox Christi, vox Ecclesie, vox adversus hereses, vox Synagoge, vox Sponsi.
  • F. 131-137v : [In octavis nativitatis beate Marie Virginis] (serm., découpé 1-3//1-3//1-3//1-3//1-3//1-6 pour les premier, deuxième, troisième, quatrième et cinquième jours de l’octave et le dimanche sous l’octave).
  • F. 137v-141v : In octava die nativitatis beate Marie [titre ajouté par une autre main] (serm., découpé 1-9).
  • F. 141v-144 : Incipit Passio sancti Cornelii episcopi urbis Rome, que celebratur XVIII kl octobris (hag. 1-3).
  • F. 144-147v : Incipit Passio sancti Cypriani martyris (hag. 4-6).
  • F. 148-152v : Incipit exaltatio sancte Crucis (hag. 7-9).
  • F. 152v-154 : In vigilia sancti Mathei (hom. 1-3).
  • F. 154-160 : Incipit Passio sancti apostoli Mathei (hag. 1-9).
  • F. 160-165v : Incipit Passio gloriosissimorum Thebeorum martyrum Mauricii, Exuperii, Innocentii, Candidi, Victoris ac sociorum eorum, que a devotis Christi celebratur X° kl octobris (hag. 1-9).
  • F. 165v-176 : Incipit Passio sancti Firmini episcopi et martyris (hag. 1-9, redécoupé pour jours sous l’octave).
  • F. 176-181v : Sermo de sancto Firmino martyre (serm. 1-, redécoupé pour jours sous l’octave).
  • F. 181v-184 : [In octavis sancti Firmini martyris] (hag. 1-3, redécoupé pour jours sous l’octave).
  • F. 184-197v : Sermo beati Gregorii in festivitate angelorum (serm. 1-6 ; hom. 7-9).
  • F. 197v-200v : Incipit Vita beati Jheronimi presbyteri et confessoris (hag. 1-9).
  • F. 200v-206 : Sancti Remigii (hag. 1-9).
  • F. 206-211v : Sancti Dyonisii (hag. 1-9).
  • F. 211v-214 : In ingressione beati Firmini (hag. 1-3).
  • F. 214-219v : Sancti Augustini (hag. 1-9).
  • F. 219v-225 : In translatione beati Firmini episcopi et martyris (hag. 1-9).
  • F. 225-231v : Sancti Luce (hag. 1-6 ; hom. 7-9).
  • F. 231v-236 : Incipit Passio sanctorum martyrum Christi Crispini et Crispiniani (hag. 1-3).
  • F. 236-243 : Natalis apostolorum Symonis et Jude (hag. 1-9).
  • F. 243-251 : Incipit Vita beati Salvini episcopi et confessoris (hag. 1-9).
  • F. 251-256v : Incipit prologus descriptionis Vite beati Quintini martyris (hag. 1-9).

Edition

F. 44 : De Assumptione sancte Marie.f. 57 : La neuvième leçon dans Amiens, bibliothèque municipale, ms. 148, f. 84v-86 (notice 63) correspond dans ce manuscrit à la seconde partie de la huitième leçon :

  • ‘Propterea, karissime, quia iter salutis nostre in laudibus est Salvatoris, hortor vos et commoneo in hac sacra sollempnitate genitricis Dei Marie : Nolite cessare a laudibus ! Quo si virgo es, gaude, quia meruisti esse, et tu cum laudas, tantum cura ut sis que digne laudare possis. Quod si continens et casta venerare et lauda, quia non aliunde constat ut possis esse casta, quam ex gratia Christi, que fuit plenissime in Maria quam laudas ; quod si conjugata certe aut peccatrix, nichilominus confitere et lauda, quoniam inde misericordia omnibus profluxit et gratia, ut laudent ; et quamvis non sit speciosa laus in ore peccatoris, noli cessare. Quia inde promittitur tibi venia, unde et omnibus, ut laudes. Alioquin nisi juxta [f. 53v] modulum ingenii nostri, Deum laudare in sanctis suis studeamus, quomodo eum secundum quod canimus juxta multitudinem magnitudinis ejus laudare poterimus. Omnino quod pretermittendum non est, quod impleturi sumus quandoque secundum quod dicitur : « Beati qui habitant in domum tuam, Domine, in secula seculorum laudabunt te. » Interdum vero, quia immensus est, quod voce non possumus nec facundia valemus, exequamur votis et medullis cordis. Quia magnus et bonus est atque inmensus, tantus ac talis, quantum et qualem ipse novit, ore ac spiritu confiteamur ad justiciam et salutem. Hinc rogo, omnes pariter festivitatem gloriose semper Virginis Marie devotissime celebremus, quia hec dies preclara in qua meruit exaltari super choros angelorum et pervenire ultra quam nostre huma[f. 58]nitatis est natura. Ubi non substancia collitur , sed glorie magnitudo monstratur, cum elevatur, in dexteram Patris, ubi Christus pro nobis introivit pontifex, factus in eternum ad celi palatium.’

F. 91v : In decollatione sancti Johannis Baptiste, sermo beati Johannis episcopif. 92v : Texte correspondant à la neuvième leçon dans Amiens, bibliothèque municipale, ms. 148, f. 86-87 (notice 63).

  • ‘[...]. Herodes, inquit, tenuit Johannem et allegavit eum. Qui vincula solverat peccatorum, peccatoris vinculis alligatur, ut vincta venia locum venie non relinquat. Alligavit eum, et posuit in carcerem. Herodes, tu adulterium facis, et in carcerem vadit Johannes ! Sic judicat sedens in loco judicis reus, in loco judicis innocentie persecutor. Rogo ubi rerum facies, ubi forma, ubi pudor, ubi existimatio publici cognitoris, ubi Deus, ubi homo, ubi fas, ubi lex, ubi ipsius jura nature ? Simul omnia sunt, Herodes, te agente, te judicante, te vivente, confusa.’
  • Lectio tercia. ‘Tenuit, inquit, Johannem, et alligans posuit eum in carcerem. Herodes, te petit causa et arguunt vincula, te carcer accusat, te divulgat producta in publicum [f. 93] pena : Johannes injuriatur. Causam custodie qui requirit, in te invenit quod pugniat, et in Johannem quod doleat. Johannes urbi notus, fame virtute cognitus, celebratissimus sanctitate, cum attrahitur ad inquisitores injurie, facit ut tuus cunctis ignotescat incestus, agit ut te habeat confusio publica, quem corrigere non licuit secreta correptio nec privata. Herodem Johannes monitis non accusatione pulsavit, utpote amator castitatis, quem corrigere voluit, non perire. Sed Herodes, facibus libidinis ardens, perire maluit quam redire, et uxorem fratris illicite possidere, et placere captivis criminum. Innocentie inimicis odiosa fit semper libertas. Nam virtus contraria viciosis, sacrilegis exosa sanctitas, inimica castitas impudicis, corruptis integritas pena, luxuriosis adversa fragilitas, crudelibus dura semper misericordia, impiis pietas non [f. 93v] ferenda. Probat hoc evangelista cum dicit : « Dicebat Johannes “Non licet tibi accipere uxorem Philippi”. »’
  • Lectio quarta. ‘Ecce unde Johannes offendit, ecce unde Herodes furit. Qui monet malos, offendit ; incurrit odium, qui arguit criminosos. Dicebat Johannes quod erat legis, quod justicie, quod erat salutis, certe quod erat non odii, sed amoris. Ecce qualem consecutus est ab impio pietatis mercedem. [...]’

Péricope [pour la nativité de la Vierge] correspondant exactement à la neuvième lecture dans Amiens, bibliothèque municipale, ms. 148, f. 43v-45v (notice n° 63). F. 128v :

  • Lectio nona. ‘Moraliter quoque interpretationes nominum ad nostram edificationem pertinere multis modis noscuntur, sicut Christus ubique salutis nostre gerebat causam, ita ut per patriarcharum nomina nostrum designant perfectum. In Abraham, ut patres simus multarum virtutum hereditatem jure multiplicationem bonorum operum possideamus. In Ysaac, gaudium habeamus, ut Apostolus ait : « Gaudete in Domino semper, iterum dico, gaudete ! » In Jacob, ut sup[f. 129]plantatores simus vitiorum nostrorum et carnalia desideria ac dyaboli potestatem vivaci pede calcemus. In Juda, ut preveniamus faciem Domini in confessione, et confiteamur nomini ejus, et laudem eum in secula seculorum. In Phares, ut dividamur ab impiis, actusque nostros ab eorum societate secernamus. In Zara, ut lucifer verus oriatur in cordibus nostris, et sol justicie ubique splendeat in mentibus nostris. In Esrom, ut sagitte simus salutis Domini, ut de nobis dici possit : « Sagitte potentis acute cum carbonibus desolatoriis. » In Aram, ut electi Domini simus, et genus electum regale sacerdotium Christique excelso merito simus. In Aminadab, ut spontaneus simus Domini populus in edificationem corporis sui. In Naason, ut mundanis auguriis gentium derelictis promissis divinis fidem adhibeamus. In Salmon, ut sensibiles, idest ut intellectuales veritatis Dei, et docibiles inveniamur in eo. In Booz, ut serviamus Domino et viriliter aga[f. 129v]mus in Christo triumphantes aerias potestates. In Obeth, ut serviamus Domino in leticia per spiritum amoris et dilectione sancta. In Jesse, ut incensum orationum nostrarum in ara cordis offeramus Deo, dicente propheta : « Dirigatur oratio mea sicut incensus in conspectu tuo. » In David, ut desiderabiles inveniamur Deo nostro, et fortes manu contra Goliad spiritualem. In Salomone, ut quantum ex nobis est cum omnibus pacem habeamus, quia « beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur. » In Roboam, ut latum caritatis mandatum complentes in latitudinem spiritualium donorum gaudeamus. In Abia, ut fratres simus, patrem habentes Deum, et heredes simus, coheredes quidem Christi. In Asa, ut dirigamus medietatem nostram a viciis ad virtutes, a terrenis ad celestia. In Josaphat, ut recte judicemus omni persone, ut supernum sapiamus affectum in Domino sublimes, et nostram habentes in celis conversationem [f. 130]. In Ozia, ut confortemur in Domino et in potentia virtutis ejus. In Jonatham, ut perfecta opera faciamus juxta evangelium : « Estote perfecti, sicut et pater vester perfectus est. » In Achaz, ut amemus viam salutis nostre, que Christus est, qui dicit : « Ego sum via et veritas. » In Ezechia, ut laudemus virtutem Dei pugnantem pro nobis, et ut ille fortiter nos semper flagitemus. In Manasse, ut obliviosi simus injuriarum nostrarum, ut preterita obliviscentes, semper in antea tendamus. In Amon, ut stemus in fide, in qua possimus tela ignea dyabolice fraudis extinguere. In Josia, ut salutem Domini, quam ille pro nobis prestare dignatus est, tota virtute et fortitudine consequamur. In Jeconia, ut in adventum Domini parati simus vigilantes et orantes, ne incidamus in temptationem. In Salatiel, ut unam peticionem petamus a Deo, ut inhabitemus in domo Domini omnibus diebus vite nostre. In Zorobabel, ut simus ma[f. 130v]gistri veritatis, prohibentes magisteria hereticorum et confusionis. In Abiud, ut nobis Deus in patrem, et nos illi in filios. In Elyachim, ut resurgamus a morte peccati et vivamus Deo in Spiritu Sancto. In Azor, ut adjuvante Deo inimicos salutis nostre vincamus. In Sadoch, ut justificari mereamur ab eo qui justificat impium. In Joachim, ut fratres Christi, mater et sorores simus in eo, ut faciamus ejus voluntatem. In Eliud, ut nullum habeamus dominum nisi Dominum nostrum Jhesum Christum. In Eleazar, ut confiteamus salutem nostram in Domino Jhesu tantummodo constare. In Mathan, ut donum Sancti Spiritus accipientes, non simus concupiscentes sicuti gentes. In Jacob, ut rectores tenebrarum harum cum viciis nostris spiritus Dei fortitudine supplantemus. In Joseph, ut deficiente exteriore homine, interior augmentetur de die in diem, donec spiritualiter formetur Christus in nobis, et per Mariam, idest lumen fi[f. 131]dei divine gratie, ducamur ad ineffabilem Dei omnipotentis visionem, in qua gaudentes, ab omni tristicia seculi liberati, in eterna beatitudine regnabimus cum Christo. Amen.’

Le découpage des leçons de la fête de saint Firmin martyr et de son octave a été remanié de fond en comble. On redonne ici le texte correspondant à la neuvième leçon dans Amiens, bibliothèque municipale, ms. 148, f. 45v-46v (notice n° 63). Elle se trouve, d’après le découpage primitif du présent lectionnaire, à cheval sur la seconde et la troisième lecture du sermon pour la fête de saint Firmin martyr. D’après le nouveau découpage (indiqué en note), apposé en marge par une main contemporaine, elle correspond aux 7e, 8e et 9e leçons. F. 182v :

  • ‘[...]a Nocte vero sequente, cum plebs jam summanobrica (?) sese sopori dedisset, ensiferi assunt milites, parati sui nequissimi presidis jussa patrare. Quos conspiciens sacrum et acceptabile Christo holocaustum, alacri exaltacione cordis repletus, magno pregaudio lacrimas cepit fundere et prece supplici exorando decantare : « Gratias tibi ago, Domine Jhesu Christe, bonorum retributor omnium, pastor bone, qui me ad tuorum fidelium vocare dignatus es consortium. Dignare ergo, rex pie, rex clementissime, hos misericorditer custodire, quos ministerio nostro tibi adquirere voluisti ; cunctosque qui tuum per me petierint, juvamen clementer exaudire ; quoniam tuum est regnum et [f. 183] celsa potestas, per immortalia seculorum secula. »’
  • Lectio tercia]b. ‘His ita dictis, unus militum, impiissimo evaginato gladio, sanctam non timuit ferire cervicem. Sicque martyr Domini est in confessione sancte Trinitatis effectus, et in celis gloriose coronatus. Cumque precelsi martyris cadaver jaceret exanime, Faustinianus, quem jam antea idem preciosissimus testis Christi Firminus baptizaverat, tacite noctu corpus ejus a carcere sublatum eripuit, et in suo cymiterio, quod Ablandana dicitur, cum aromatibus et preciosis linteaminibus in monumento novo, in quo nondum quisquam positus fuisse videbatur condidit. Quo in loco sanctus Firminus episcopus et confessor ecclesiam construxit et, ad caput ejusdem gloriosissimi martyris, altare in honore sancte Dei genitricis semperque Virginis Marie beavit. In qua, cum quadam die fungens ante altare sacrificium consecra[f. 183v]ret, celis apertis, palmam Domini et Salvatoris nostri Jhesu Christi, meritis sui preciosissimi prefati martyris Christi aspexit. Ibi denique, Domino nostro Jhesu Christo cooperante, ad honorem et laudem ejusdem clarissimi testis sui Firmini, crebra et salutifera fiunt miracula.c Nam egri venientes antiquam recipiunt sanitatem, ceci illuminationem, claudi recuperationem, vexati a demonio liberationem. Digne igitur in laude manet eterna, quoniam erogando verbi divini semina ab ipso nostra refulget ecclesia. O quam beatissimum virum, qui mandata Dei prudenter adimplevit, et ad Christi regnum feliciter pervenit. Erat enim spiritu fervens, Domino serviens, spe gaudens, in tribulatione positis cum hylaritate subveniens : nam, ut Deum sibi faceret propitium, resolvebat inopiam egentium. Propterea est exaltatus super astra, et a christicolis digne glorificatus [f. 184] in terra. Veneranda itaque est preclara illius sollempnitas, qui in confessione vere fidei instanter perseverans, gladium suscepit, et post immanitatem tormentorum, consortio est glomeratus sanctorum. Felix quoque et exultans, triumphat cum Christo in regno celorum, cui est honor, laus et jubilatio indeficens, per infinita seculorum secula. Amen.’

F. 101 : Beati Firmini confessorisf. 107v : Péricope correspondant exactement à la neuvième lecture (cf. Amiens, bibliothèque municipale, ms. 148, f. 87-88v, notice 63) :

  • No[f. 108]na. Interea cum jam propinquare perfectionis salutarem diem sentiret, convocatis discipulis suis, quos jam et, si non spiritu, corpore tamen incipiebat relinquere orphanos, ita exorsus est ad eos : « Ultimam dilectissimi parvitatis mee audientes sententiam, ultima amatoris vestri gratifica percipite verba. Si me vicaria dilectione amatis, divina jussa adimplere contendite, Jhesum semper suspirate, precepta ejus vestris mentibus figite. Si vere mei amatores estis, Christi nomen sicut et ego amate, Dei tremenda judicia jugiter formidate ; quales eritis in die Judicii presentandi, sollicita consideratione pensate. Ego enim secundum eloquia Scripturarum gradior jam viam universe carnis. Commendo ergo in manus vestras hodie salutem animarum vestrarum. Mementote igitur ammonitionum mearum, et cogitate singuli de vobismetipsis. » Hec inter verba supplicibus oculis cum manibus ad celum elevatis, diu tacitam precem fudit. Deinde in vocem pro[f. 108v]rumpens, ait : « Memento mei, qui solus sine peccato es, Christe, redemptor mundi. Tu semper fuisti protector meus, adjutor meus. In manus tuas, Domine Jhesu, commendo spiritum meum. » Sancta ergo ejus anima sarcina carnis abjecta, atque a terrenis pressionibus liberata, hoc ordine ad suum leta revolavit auctorem. Vixit venerandus presul et magnificus confessor Domini beatus Firminus annos sexaginta septem. Insignis virtutibus et miraculis choruschus, sub die kal. septembris feliciter migravit ad Christum ; sepultusque est magnifico honore in ecclesia Sancte Dei genitricis et perpetue Virginis Marie, quam ipse construxit : ubi recta fide petentibus beneficia illius clarescunt, prestante Deo et Salvatore nostro Jhesu Christo, cui est, cum eterno Patre et Spiritu Sancto, virtus et honor, gloria et imperium, laus et potestas, per infinita seculorum secula. Amen.

Historique

Non renseigné.

Bibliographie

Lebigue (Jean-Baptiste), « Chapelles livresques et ministres désignés : les véritables destinataires des manuscrits de la liturgie pontificale », dans Gazette du livre médiéval, t. 54 (2009), p. 21 et 28.

Photographies numériques en ligne et consultables gratuitement sur le site Enluminures (http://www.enluminures.culture.fr/documentation/enlumine/fr/BM/amiens_113-01.htm).

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2008-02-19 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Apparat critique

a Nouveau découpage : début de la "lectio VII".

b Nouveau découpage : début de la "lectio VIII".

c Nouveau découpage : début de la "lectio IX".

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Lectionnaire sanctoral de l’office à l’usage d’Amiens ( Amiens , bibliothèque municipale , ms. 149 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 64 / .