Recueil pontifical de cathédrale à l’usage d’Amiens
Identification
Référence : Amiens , bibliothèque municipale , ms. 148 .
Usage : Amiens, cathédrale
Datation : Vers 1260-1270.
Post : 1255
Ante : 1275
Description
Codicologie
Parchemin. Notations musicales pour l’office des morts et l’ordo des funérailles (f. 8-14), ainsi que pour le répons ‘Genti peccatrici’ (f. 95v).
Relevé
-
F. 1-6v :
Calendrier de la cathédrale d’Amiens.
Inventio s. Firmini [...]
(rubr., 13 janv.) ;Valerii ep. et mart., fit
(29 janv.) ;Aldegundis virg., fit
(30 janv.) ;Transitus s. Ulphie virg., IX lect.
(31 janv.) — f. 1v :Ansberti ep. et conf., fit
(9 fév.) ;Silvini ep. et conf., fit
(15 fév.) ;Honesti presb. et mart., IX lect.
(16 fév.) — f. 2 :Johannis conf.
(19 mars) ;Montani presb.
(26 mars) ;Reguli ep. et conf.
(30 mars) ;Balbille [sic] virg.
(31 mars) — f. 2v :Wallarici abb. et conf.
(1er avr.) ;Eleutherii ep. et conf.
(18 avr.) ;Inventio corporum Dyonisii sociorumque ejus, Oportune virg.
(22 avr.) — f. 3 :Apostolorum Philippi et Jacobi, IX lect.
[rubr.],Acii et Aceoli mart.
(1er mai) ;Commemoratio bonorum mart. Acii et Aceoli, IX lect. ; Anastasii ep. et conf.
(2 mai) ;Silvani ep. et mart.
(4 mai) ;Honorati ep. et conf., IX lect.
(rubr., 16 mai) ;Petronille virg. fit ; Cantii, Cantiani et Cantianille mart.
(31 mai) — f. 3v :Novati conf., fit
(20 juin) ;Inventio s. Fusciani, Victorici et Gentiani mart., fit, IX lect.
(27 juin) — f. 4 : [ajouté par une autre main :]Memoria Theobaldi presb. et conf., IX lect. et memoria de octabis
(2 juil.) ;Foce ep. et mart., fit
(14 juil.) ;Vedasti ep. et conf., fit
(15 juil.) ;Hylarini mart., fit
(16 juil.) ;Sperati mart. sociorumque ejus, fit
(17 juil.) ;Arsenii abb., fit
(19 juil.) — f. 4v :Genesi mart., fit
[barré par la main qui a ajouté ;]Ludovici regis et conf., IX lect.
(25 août) — f. 5 :Firmini ep. et conf., IX lect.
(rubr., 1er sept., avec office de l’octave du 2 au 7 sept.) ;De oct. s. Firmini, fit ; Homberti conf.
(6 sept.) ;Geremari abb., fit
(24 sept.) ;Firmini ep. et mart., IX lect.
(rubr., 25 sept., avec vigile et octave) — f. 5v :Oct. b. Firmini mart., IX lect.
(2 oct.) ;Dyonisii Ariopagite, fit
(barré, 3 oct.) ;Auree virg., fit
(4 oct.) ;Dyonisii sociorumque ejus, IX lect. ; Richarii abb., mem.
(9 oct.) ;Venantii abb., fit
(11 oct.) ;Teophili ep. et conf., fit
(13 oct.) ;Wlfranni ep. et conf., IX lect.
(15 oct.) ;Translatio b. Firmini mart., IX lect. ; Inventio s. Luciani
(16 oct.) ;Plurimorum mart., fit ; s. Tholomei et Lucii
(19 oct.) ;Domicii conf., IX lect. ; Gratiani mart., mem. ; Severini ep., mem. ; Romani ep.
(23 oct.) ;Commemoratio s. Romani, IX lect.
(24 oct.) ;Apostolorum Symonis et Jude, IX lect.
[rubr.] ;Salvii ep. et conf.
(28 oct.) ;Commemoratio s. Salvii ep. et conf., IX lect. ; Narcisi ep. et conf.
(29 oct.) ;Serapionis ep. et conf., fit
(30 nov.) — f. 6 :Clari presb. et mart.
(3 nov.) ;De oct. b. Martini, fit ; Serapionis mart.
(14 nov.) ;Maximi presb. et mart., fit
(19 nov.) ;Warlesii et Luxoris, IX lect.
(20 nov.) ;Rufi mart., fit ; Columbani abb.
(21 nov.) ;Maximi ep. et conf., qui tres mortuos suscitavit, fit
(27 nov.) — f. 6v :Claudii et aliorum martyribus
(2 déc.) ;Fusciani, Victorici et Gentiani mart., IX lect.
(rubr., 11 déc.) ;Walarici abb. et conf.
(12 déc.) ;Valeriani ep.
(15 déc.) ; [ajouté par une autre main :]Faciei Johannis Baptiste, IX lect.
(17 déc.) ;Oct. s. Fusciani, III lect, et reincipitur tertium responsorium
(18 déc.) ;Nemesii mart.
(19 déc.). - F. 7-8 : Exorcisme du sel et de l’eau.
-
F. 8-17v :
Ordo
de funérailles.In [...] mortuorum.
-
F. 18-38v :
Collectes
-
f. 18-28v :
Temporal (avec le sanctoral
entre Noël et le 29 déc.).
Dominica prima in adventu Domini
— f. 18v :In die Domini
— f. 19 :In die Epiphanie
— f. 19v :Dominica in Septuagesima
—Feria quarta in capite Jejunii
— f. 24 :In die Pasche
— f. 25v :In letania majore [sic]
[Rogations] — f. 26v :De Trinitate
— f. 28v :Dominica XXIIIIa.
-
f. 28v-37 :
Sanctoral.
In natali s. Silvestri conf.
—Inventio c[orporis] Firmini mart.
[13 janv.] — f. 29v :In purificatione b. Marie
— f. 31 :Marie ad martyres
—S. Honorati ep. et conf.
— f. 31v :Vigilia s. Johannis Baptiste
— f. 34v :In vigilia assumptionis b. Marie
— f. 35v :Vigilia Omnium Sanctorum
— f. 37 :S. Fusciani, Victorici et Gentiani
—S. Thome ap.
- f. 37-38v : Commun des saints.
-
f. 38v :
In dedicatione ecclesie.
-
f. 18-28v :
Temporal (avec le sanctoral
entre Noël et le 29 déc.).
-
F. 39-43 :
Capitules (temporal et sanctoral
mêlés).
Capitula in adventu Domini
—Vigilia natalis Domini
— f. 40 :In epyphania Domini
—In ferialis diebus ab octavis Pentecost. usque ad adventum Domini
— f. 40v :In Purificatione capitulum
—In Septuagesima capitulum
—In capite Jejunii
— f. 41 :Per totam Resurrectionem capitula
— f. 41v :De Trinitate sancta
—De s. Johanne Baptista capitulum
—In Assumptione capitulum
— f. 42 : Commun des saints. -
F. 43v-88v :
Neuvièmes lectures de matines de quelques
fêtes du temporal et du sanctoral, correspondant aux
fêtes où l’évêque d’Amiens célèbre dans sa cathédrale.
-
f. 43v-45v :
Moralitas. Lectio nona.
Inc.Moraliter quoque interpretaciones nominum ad nostram edificationem pertinere...
-
f. 45v-46v :
Sancti Firmini episcopi et martyris lectio nona.
Inc.Nocte vero sequente cum plebs iam...
-
f. 46v-48 :
In festivitate omnium sanctorum, lectio prima.
Inc.Legimus in ecclesiasticis hystoriis quod sanctus Bonefacius...
-
f. 48-50 :
Fusciani, VIctorici atque Gentiani martyrum lectio nona.
Inc.Num complessent itaque hanc orationem...
-
f. 50-60v :
De nativitate Domini lectio sancti evangelii secundum Johannem.
Inc.In principio... [f. 50v] Omelia venerabilis Bede presbyteri de eaem lectione. Quia temporalem mediatoris...
-
f. 60v-62 :
In die epiphanie Domini lectio nona.
Inc.Quia nimirum judaicus populus...
-
f. 62-65v :
In octabis Epyphanie lectio nona.
Inc.Natus est Christus, verus botrus...
-
f. 65v-70v :
In purificatione sancte Marie, nona.
Inc.Merito ergo turtur et columba...
-
f. 70v-72v :
De annunciatione lectio nona.
Inc.Quod autem futuro tempore dicitur...
-
f. 72v-75v :
Dominica Pasche, nona.
Inc.Hec, fratres karissimi, pro tanta diei sollempnitate...
-
f. 75v-77 :
De ymagine Christi qui beato Honorato mirificum honrem exhibuit, lectio nona.
Inc.Nec preterundum esse censemus illud insigne miraculum...
-
f. 77-78v :
In die Ascensionis, nona.
Inc.Potest etiam omnis creature nomine...
-
f. 78v-80 :
In die Pentecostes, lectio nona.
Inc.Nostis, plurimi fratres mei, quod greca locutione paraclitus...
-
f. 80-81 :
De Trinitate, lectio nona.
Inc.Quando autem manducavit manna...
-
f. 81-82v :
Sancti Johannis Baptiste.
Inc.Recte igitur nativitas celebratur illius...
-
f. 82v-83v :
De apostolis Petro et Paulo, nona lectio.
Inc.Diversorum autem oppinionibus auditis, Salvator ad discipulos...
-
f. 83v-84v :
De Magdalena, nona.
Inc.Sed inter hec, nos gemitus cogit quosdam nostri ordinis viros...
-
f. 84v-86 :
De Assumptione, lectio nona.
Inc.Propterea, karissime, quia iter salutis nostre...
-
f. 86-87 :
Decollatio sancti Johannis Baptiste.
Inc.Herodes, inquit, tenuit Johannem et alligavit eum. Qui vincula solverat peccatorum...
-
f. 87-88v : Inc.
Sancti Firmini confessoris, lectio nona.
Interea, cum jam propinquare perfectionis salutarem diem sentiret...
-
f. 43v-45v :
-
F. 88v-107 :
Bénédictions ; oraisons rituelles.
In purificatione sancte Marie, benedictio candelarum
— f. 89 :Benedictio cinerum
— f. 89v :Benedictio palmarum
— f. 90 :Benedictio ignis
— Bénédictions etordo
de la vigile pascale — f. 92v :Feria quinta in cena Domni, post sextam fiat absolutio.
Ordo
d’absolution des pénitents du jeudi saint. — f. 93v :Hic commendacio fidelium si debeat fieri
— f. 94 :Hic commendatio pro corpore presenti debet fieri
— f. 94v :Ad complendum
— f. 95 :Preces feriales de tempore
— f. 95v :In Quadragesima in crastino ‘Invocabit me’ non fiunt memorie post matutinum, sed dicitur post hoc responsorium : Genti peccatrici...
Répons suivi, après les psaumes pénitentiaux, de litanies dans lesquelles on relève :s. Honeste, s. Firmine
(bissé),s. Quintine, s. Fusciane, s. Victorice, s. Gentiane, s. Acii, s. Aceole
(f. 96) parmi les martyrs ;s. Firmine, s. Honorate, s. Salvi, s. Berhunde, s. Domici, s. Warlesi, s. Luxor [...], s. Bertine, s. Audomare, s. Richari, s. Walarice, s. Sampson, s. Ulfranne
(f. 96v) parmi les confesseurs ;sancta Ulphia
(f. 96v) parmi les vierges— f. 98v : Psaumes et oraisons après les petites heures en Carême — f. 102 :Sequuntur laudes pro defunctis in anniversariis dupplicibus
— f. 104v :Benedictio super reconciliatos penitentes
, suivie de péricopes bibliques et évangéliques. -
Aucune mention dans ce recueil ne précise l’officiant auquel il
était destiné, même si l’on peut supposer qu’il servait à
l’évêque d’Amiens. La série de neuvièmes lectures de matines
compilées entre les f. 43v et 88v correspond aux offices marqués
cum eo
ousine cum eo
dans les calendriers de mss liturgiques à l’usage d’Amiens. Rien dans l’ordinaire de la cathédrale (Amiens, bibl. mun., ms. 184) ne permet d’expliquer le sens de ces formules énigmatiques (même si elles semblent se rapporter aux processions festives), ni désigne un officiant particulier pour lire la neuvième leçon de ces fêtes ou la remployer à un quelconque autre moment de la journée.
Edition
F. 43v : Moralitas. Lectio
nona
:
-
‘Moraliter quoque interpretaciones nominum ad nostram edificationem pertinere multis modis noscuntur, sicut Christus ubique salutis nostre gerebat causam, ita et per patriarcharum nomina nostrum designat perfectum. In Abraham, ut patres simus multarum virtutum hereditatem jure multiplicationem bonorum operum possideamus. In Ysaac, gaudium habeamus, ut Apostolus ait : « Gaudete in Domino semper, iterum dico, gaudete ! » In Jacob, ut supplantatores simus vitiorum nostrorum et carnalia desideria ac dyaboli potestatem vivaci pede calcemus. In Juda, ut preveniamus faciem Domini in confessione, et confiteamur nomini ejus, et laudemus eum in secula seculorum. In Phares, ut dividamur ab impiis, actusque nostros ab eorum societate secernamus. In Zara, ut lucifer verus oriatur in cordibus nostris, et sol justicie ubique splendeat in mentibus nostris. In Esrom, ut sagitte simus salutis Domini, ut de nobis dici possit : « Sagitte potentis acute cum carbonibus desolatoriis. » In Aram, ut electi Domini simus, et genus electum regale sacerdo[f. 44]tium Christique excelso merito simus. In Aminadab, ut spontanei simus Domini populus in edificatione corporis sui. In Naason, ut mundanis auguriis gentium derelictis promissis divinis fidem adhibeamus. In Salmon, ut sensibiles, idest ut intellectuales veritatis Dei, et docibiles inveniamur in eo. In Booz, ut confiteamur Deo et viriliter agamus in Christo triumphantes aerias potestates. In Obeth, ut serviamus Domino in leticia per spiritum amoris et dilectione sancta. In Jesse, ut incensum orationum nostrarum in ara cordis offeramus Deo, dicente propheta : « Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo. » In David, ut desiderabiles inveniamur Deo nostro, et fortes manu contra Goliath spiritualem. In Salomonem, ut quantum ex nobis est cum omnibus pacem habeamus, quia « beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur. » In Roboan, ut latum caritatis mandatum complentes in latitudine spiritualium donorum gaudeamus. In Abia, ut fratres simus, patrem habentes Dominum, et heredes simus, coheredes quidem Christi. In Asa, ut dirigamus medita[f. 44v]cionem nostram a viciis ad virtutes, a terrenis ad celestia. In Josaphat, ut recte judicemus omni persone, ut supernum sapiamus affectum in Domino sublimes, et nostram habentes in celis conversationem. In Ozia, ut confortemur in Domino et in potencia virtutis ejus. In Joachim, ut perfecta opera faciamus juxta evangelium : « Estote perfecti, sicut et pater vester perfectus est. » In Achaz, ut amemus viam salutis nostre, que Christus est, qui dicit : « Ego sum via et veritas. » In Ezechia, ut laudemus fortitudinem Dei pugnantem pro nobis, et ut ille confortet nos, semper flagitemus. In Manasse, ut obliviosi simus injuriarum nostrarum, ut preterita obliviscentes, semper in antea tendamus. In Amon, ut stemus in fide, in qua possimus tela ignea extinguere. In Josia, ut salutem Domini, quam ille pro nobis prestare dignatus est, tota virtute et fortitudine consequamur. In Jeconia, ut in adventu Domini parati simus vigilantes et orantes, ne incidamus in temptationem. In Salathiel, ut unam peticionem petamus a Deo, ut inhabitemus in domo Domini omnibus diebus [f. 45] vite nostre. In Zorobabel, ut simus magistri veritatis, prohibentes magisteria hereticorum et confusionis. In Abiuth, ut nobis Deus in patrem, et nos illi in filios. In Elyachim, ut resurgamus a morte peccati et vivamus Deo in Spiritu Sancto. In Azor, ut adjuvante Deo inimicos salutis nostre vincamus. In Sadoch, ut justificari mereamur ab eo qui justificat impium. In Joachym, ut fratres Christi, mater et sorores simus in eo, ut faciamus ejus voluntatem. In Eliud, ut nullum habeamus dominum nisi Dominum nostrum Jhesum Christum. In Eleazar, ut confiteamus salutem nostram in Domino Jhesu tantummodo constare. In Mathan, ut donum Sancti Spiritus accipientes, non simus concupiscentes sicut gentes. In Jacob, ut rectores tenebrarum harum cum viciis nostris spirituali fortitudine supplantemus. In Joseph, ut deficiente exteriore homine, interior augmentetur de die in diem, donec spiritualiter formetur Christus in nobis, et per Mariam, idest lumen fidei divine gratie, ducamur ad ineffabilem Dei omnipotentis visionem, in qua gaudentes, ab omni tristicia seculi liberati, in eterna beatitudine [f. 45v] regnabimus cum Christo. Amen.’
F. 45v :
Sancti Firmini episcopi et martyris, lectio
nona.
F. 75v :
De ymagine Christi qui beato Honorato
mirificum honorem exhibuit, lectio nona.
F. 84v :
De Assumptione, lectio nona.
F. 86 :
Decollatio sancti Johannis Baptiste
F. 87 :
Sancti Firmini confessoris lectio nona.
Historique
Non renseigné.
Bibliographie
Lebigue (Jean-Baptiste), « Chapelles livresques et ministres désignés : les véritables destinataires des manuscrits de la liturgie pontificale », dans Gazette du livre médiéval, t. 54 (2009), p. 27-28.
Photographies numériques en ligne et consultables gratuitement sur le site Enluminures (http://www.enluminures.culture.fr/documentation/enlumine/fr/BM/amiens_112-01.htm).
Auteur de la notice
Notice rédigée le 2007-10-02 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).
Comment citer cette notice
Lebigue , Jean-Baptiste . " Recueil pontifical de cathédrale à l’usage d’Amiens ( Amiens , bibliothèque municipale , ms. 148 )", dans , Jean-Baptiste Lebigue , Benjamin Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 63 / .