< Notice 12>

Processionnal à l’usage des Trinitaires de Saint-Mathurin de Paris


Identification

Référence : Paris , Bibliothèque Mazarine , ms. 542 .

Usage : Couvent Saint-Mathurin de Paris, Trinitaires

Datation : Paris ? XVe s. (première moitié).

Post : 1400

Ante : 1451

Description

Codicologie

Parchemin, 99 f. (I + 98), 202 x 142 mm ; 12 quaternions (f. 1-96), suivis d’un bif. (f. 97-98). — À longues lignes, 8 portées de musique et 8 lignes d’écriture par page (just. 160 x 88 mm), réglure à l’encre rose (contreplats et f. de garde réglé à l’encre rose comme le reste du ms.). — Foliotation du xve s. en chiffres romains, à l’encre bistre, fautive à partir du f. 70 et corrigée par une foliotation moderne à la mine de plomb. Un autre saut dans la foliotation ancienne entre les f. 96 et 97 révèle la perte d’un feuillet correspondant à une rupture dans le texte. — Initiale ornée (f. 1 : début du ms.) ; initiales filigranées hautes de trois lignes (début des articles) ; initiales juridiques hautes de trois lignes (début des pièces liturgiques à l’intérieur d’un article qui en compte plusieurs) ; initiales et pieds de mouche de couleur, hauts d’une ligne. — Reliure en veau brun marbré (xviie s.), décor à la Du Seuil, traces d’argent oxydé ; au dos, pièce de titre en chagrin rouge avec titre en lettres dorées « PROCESSIONALE » ; tranches jaspées de rouge. — Notations musicales dans l’ensemble du ms.

Relevé

  • F. 1-58 : Temporal avec sanctoral de Noël à l’Épiphanie. Asperges me, Domine... Tempore paschali antiphona : « Vidi aquam... »f. 1v : Dom. prima et secunda Adventusf. 5 : In die natalis Dominif. 8 : In die s. Genovefe virg.In die Epyphanief. 10v : Dom. in Septuagesima et Sexagesimaf. 12v : Feria quarta in capite Jejuniif. 33 : In die sancto Paschef. 38 : Feria secunda Rogationumf. 49 : In die sanctissime Trinitatisf. 51 : Dom. in oct. sanctissime Trinitatis.
  • F. 58-88v : Sanctoral. In die s. Fabiani et Sebastiani mart. [20 janv.] — f. 61 : In die purificationis b. Marief. 70v : Translatio s. Maturini [10 mai] — Germani ep. [28 mai] — f. 71 : Nativitas s. Johannis Baptistef. 71v : Translatio s. Eligii ep. [25 juin] — S. Victoris [21 juil.] — f. 74v : Anne matris Marie [28 juil.] — f. 75v : In oct. b. Marie Magdalene [29 juil.] — f. 76v : S. corone Domini [11 août] — f. 77 : Assumptio b. Marie Virginisf. 77v : Ludovici regis [25 août] — f. 78 : Augutini ep. [28 août] — f. 79 : In oct. s. Augustinif. 80v : Dionysii sociorumque ejus mart. [9 oct.] — f. 81v : Maglorii ep. [24 oct.] — Festum omnium sanctorumf. 87v : Thome ap. [21 déc.] — In dedicatione ecclesie.
  • F. 88v-94 : Commun des saints. Incipit commune sanctorum.
  • F. 94-96v : Processions votives. Quando fit processio pro pacef. 94v : Pro Terra sanctaf. 95 : Quando fit processio pro pluvia vel pro aere sereni [sic]f. 94v : Quando fit processio pro aliqua tribulatione vel infirmitate. Incomplet de la fin par lacune matérielle.
  • F. 96v-98 : Procession de funérailles. Incomplet du début par lacune matérielle.

Edition

F. 8 : Notandum est quod, in festis sanctorum duplicibus et non duplicibus, ad processionem semper canta[n]tur IX responsoria, exceptis festivitatibus sancti Petri, sancte Crucis, sancti Dionysii, sancti Maturini, sancte Catherine. Et nota quod in festo toto et tertio duplici nulla unquam fit statio. In festo autem IX lectionum quod die dominica evenerit, in processione cantatur responsorium vel antiphona de sancta Maria, et fit statio in claustro ante ymaginem dive Marie. In reditu vero cantatur responsorium de festo cum versu et oratione, nec fit statio ad introitum chori vel ecclesie.

F. 12v : Feria quarta in capite Jejuniif. 14 : Antienne en l’honneur de saint Maturin lors de la procession du mercredi des cendres. Processio revertens intrat chorum et, finita antiphona, incipitur antiphona de sancto Maturino ‘O gloriose’. Versus ‘Ora pro nobis’. Oratio ‘Propiciare’.

F. 17 : Procession du dimanche des Rameaux. Dominica in Ramis palmarum, ad processionem cum cruce discooperta, textu, candelabris et aqua benedicta responsorium : « Cum appropinquaret [...] »f. 18 : Cum antem processio rediens intraverit ecclesiam, ibidem ante januas chori subsistens, stationem facit, et cantatur responsorium : « Circumdederunt me [...] »f. 18v : Tres fratres cantant versum : « Quoniam tribulatio [...] »f. 19 : Quo finito tres fratres intra januas chori ingredientes et ipsas claudentes cantant : « Gloria, laus et honor [...] » [chant alterné avec le chœur] — f. 19v : Quo finito, fratres aperiunt januas, et dominus minister incipit responsorium, aliquo fratre deferente : « Ingrediente Domino [...] ».

F. 21 : Procession aux autels de l’église Saint-Mathurin de Paris pour leur purification du jeudi saint, après la messe de la Cène (mention de tous les autels de l’église).

  • In hac die post missam altaria lavantur, et cantatur responsorium vel antiphonam de sancto cujus altare est consecratum. Et primo, ad magnum altare responsorium : « In monte [f. 21v] Oliveti, oravi ad patrem : Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste. Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma. Fiat voluntas tua. » Versus : « Verumtamen non sicut ego volo, sed sicut tu vis [f. 22] fiat. » Antiphona : « Te invocamus, te adoramus, te laudamus, o beata Trinitas ». Versus « Benedicamus Patrem et Filium cum Sancto Spiritu » ; responsorium « Laudemus et superexaltermus eum in secula ». Oratio ‘Omnipotens sempiterne Deus’.
  • Ad altare Annunciationis beate Marie antiphona : « Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus. » Versus ‘Ecce ancilla Domini’ ; responsorium : ‘Fiat michi secundum’. Oratio ‘Gratiam tuam’.
  • Ad altare Sancti Augustini antiphona : « Sacerdos Dei, Augustine, pastor egregie, ora pro nobis Deum. » Versus « Ecce sacerdos magnus » ; responsorium « Qui in diebus suis placuit Deo et inventus est justus ». Oratio ‘Addesto supplicationibus’.
  • Ad altare Omnium Sanctorum antiphona : « Omnes sancti Dei, oramus, [f. 22v] intercedite pro nobis. » Versus « Letamini in Domino et exultate justi » ; responsorium ‘Et gloria’. Oratio ‘Omnium sanctorum’.
  • Ad altare Sancti Anthonii antiphona : « Amavit eum Dominus et ornavit eum ; stola glorie induit eum et ad portas paradisi coronavit eum. » Versus « Justus ut palma florebit, sicut cedrus libani » ; responsorium ‘Multiplicabitur in domo’. Oratio ‘Intercessio nos quesumus’.
  • Ad altare Sancti Cuberti antiphona : « Confessor Domini Cuberte, astantem plebem corrobora sancta intercessione ut qui viciorum pondere premimur, beatitudinis tue glo[f. 23]ria sublevemur et te duce eterna premia consequamur. » Versus « Posui adjutorium super potentem » ; responsorium ‘Et exaltavi electum’. Oratio ‘Da, quesumus, omnipotente Deus’.
  • Ad altare Sancti Maturini antiphona : « O gloriose confessor Domini Maturine, exaudi voces tibi supplicantium ; eosque qui in tuis laudibus Christum venerantur ad celi perducas palatium. » Versus « Ora pro nobis beate Maturine » ; responsorium ‘Ut digni efficiamur’. Oratio ‘Propiciare, quesumus, Domine’.
  • Ad altare Sancte Marie de pietate antiphona : « Sancta Maria, succure miseris, juva [f. 23v] pusillanimes, refove flebiles, ora pro populo, interveni pro clero, intercede pro devoto femineo sexu. » Versus « Ora pro nobis, sancta Dei genitrix ». Oratio ‘Famulorum tuorum, quesumus, Domine’.
  • Ad altare Sancti Fiacri antiphona : « Similabo eum viro sapienti qui edificavit domum suam supra petram. » Versus ‘Justum deduxit Dominus per vias rectas’. Oratio ‘Misericordiam tuam’.
  • Ad altare Sanctorum apostolorum Petri et Pauli antiphona : « Gloriosi principes terre, quomodo in vita sua dilexerunt se, ita et in mor[f. 24]te non sunt separati. » Versus ‘In omnem terram’. Oratio ‘Deus cujus dextera’.
  • Ad altare Sancti Ludovici antiphona : « Coronatur gloria sanctus et honore, quia mundi gaudia duxit in timore. » Versus ‘Amavit eum Dominus et ornavit eum’. Oratio ‘Deus qui beatum Ludovicum’.
  • Ad altare Sancte Barbare antiphona : « Veni, sponsa Christi, accipe coronam quam tibi Dominus preparavit in eternum. » Versus « Ora pro nobis, beata Barbara » ; responsorium ‘Ut digni efficiamur’. Oratio ‘Benedictionis tue, Domine, quesumus’.
  • Sequitur mandatum pauperum.

F. 33 : In die sancto Pasche nulla fit statiof. 34 : Processions de la semaine de Pâques. Hodie et per totam ebdomadam usque ad sabatum, fit processio ad vesperas et fit statio in capitulo. Et ordinatur sic : frater ferens thuribulum, postea duo ceroferarii, deinde subdiaconus ferens crucem, post ipsum diaconus ferens textum, inde duo choriste, postea fratres, ita quod dominus minister sit ultimus. Ceteris diebus sacerdos faciens officium, sequitur suum diaconem. In die Pasche ad vesperas, ad processionem responsorium ‘Christus resurgens’, versus ‘Dicant nunc’, qui hac die tantummodo dicitur in capitulo ; versus ‘Surrexit Dominus de sepulchro’ ; oratio ‘Presta, quesumus, omnipotens Deus’. Processio, rediens per ante refectorium, cantat sequens responsorium et facit stationem ante crucifixum usque post finem versus : « Sedit angelus ad sepulchrum [...] ».

F. 38 : Procession du lundi des Rogations. Feria secunda Rogationum, post sextam parata processione cum cruce, textu et aqua benedicta, ebdomadarius de cantu incipit antiphonam : « Exurge, Domine [...] ». [...] Finita oratione, processio vadit in cappellam et cantatur antiphona  : « De Hierusalem exeunt reliquie [...] »f. 38v : Statio fit in cappella et cantatur antiphona : « Sancta Maria, succurre miseris [...] »f. 39 : Duo sacerdotes in superpelliciis procedentes in medium cantant letaniam ; et cum dictum fuerit ‘Sancta Virgo virginum’, exit processio et vadit in ecclesiam. Finita letania, statim incipitur missa sine intervallo. Sequitur letania. Litanies, dans lesquelles on relève sancte Maturine, sancte Augustine en tête des confesseurs (f. 40).

F. 41v : Procession du mardi des Rogations. Feria tertia Rogationum — Litanies, dans lesquelles on relève sancte Dionysi cum sociis tuis, [...] sancte Fusciane cum sociis tuis, sancte Thoma parmi les martyrs (f. 42v), ainsi que les confesseurs sancte Maturine, sancte Ludovice, sancte Remigi, sancte Hieronime, sancte Marcelle, [f. 43] sancte Germane, et sancta Genovefa parmi les vierges.

F. 43v : Procession du mercredi des Rogations. Feria quarta Rogationum — Litanies, dans lesquelles on relève, en tête des confesseurs, sancte Maturine, sancte Augustine, puis, dans le même groupe, sancte Maglori, sancte Clodoalde, sancte Maure, sancte Anthoni, sancte Fiacri (f. 45), et, parmi les vierges, sancta Aurea, sancta Oportuna (f. 45v).

F. 53 : Quando [exi]erit processio de capella, responsorium unum de Trinitate cantetur sicut sunt per ordinem, nisi festum novem lectionum dominica illa evenerit. Responsorium : « Benedicat nos Deus noster [...] ».

F. 64v : Marci evangelistef. 65v : Litanie majeure, dans laquelle on relève en tête des confesseurs sancte Maturine (f. 66v), puis sancte Augustine, [...] sancte Marcelle, sancte Germane, [...] sancte Maglori, sancte Clodoalde, sancte Lupe, sancte Theobalde, sancte Ludovice, [...] sancte Huberte (f. 67)  ; sancta Genovefa en tête des vierges, puis sancta Maria Magdalena, sancta Maria Egyptiaca, [...] sancta Aurea, [...] sancta Oportuna (f. 67v).

Historique

Oraison en écriture du xve s. sur le contreplat supérieur en parchemin.

Titre et cotes de la Bibliothèque Mazarine (f. de garde).

Bibliographie

Photographies numériques en ligne et consultables gratuitement, à rechercher sur le site Liber Floridus, rubrique « Les bibliothèques et leurs manuscrits », puis « accès aux manuscrits » (liste des cotes).

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2006-12-14 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Processionnal à l’usage des Trinitaires de Saint-Mathurin de Paris ( Paris , Bibliothèque Mazarine , ms. 542 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 12 / .