Nom de la loi

Loi Sempronia interdisant la prononciation d’une condamnation capitale contre un citoyen romain par un tribunal qui n’a pas été institué par le peuple (pl. sc.)

Date

123 av. J.-C.

Rogator

C. Sempronius Gracchus

Sources

Cic., Verr., 2, 5, 163
O nomen dulce libertatis ! O ius eximium nostrae ciuitatis ! O lex Porcia legesque Semproniae ! O grauiter desiderata et aliquando reddita plebi Romanae tribunicia potestas ! Hucine tandem haec omnia reciderunt ut ciuis Romanus in prouincia populi Romani, in oppido foederatorum, ab eo qui beneficio populi Romani fascis et securis haberet deligatus in foro uirgis caederetur ?
 - Gell., 10, 3, 13
Complorationem deinde tam acerbae rei et odium in Verrem detestationemque aput ciuis Romanos inpense atque acriter atque inflammanter facit, cum haec dicit : « O nomen dulce libertatis ! O ius eximium nostrae ciuitatis ! O lex Porcia legesque Semproniae ! O grauiter desiderata et aliquando reddita plebi Romanae tribunicia potestas ! Hucine tandem haec omnia reciderunt, ut ciuis Romanus in prouincia populi Romani, in oppido foederatorum, ab eo, qui beneficio populi Romani fasces ac secures haberet, deligatus in foro uirgis caederetur ? »
 - Cic., Rab. perd., 12
C. Gracchus legem tulit ne de capite ciuium Romanorum iniussu uestro iudicaretur, hic popularis a IIuiris iniussu uestro non iudicari de ciue Romano sed indicta causa ciuem Romanum capitis condemnari coegit
 - Cic., Catil., 4, 10
Video de istis qui se popularis haberi uolunt abesse non neminem, ne de capite uidelicet ciuium Romanorum sententiam ferat. Is et nudius tertius in custodiam ciuis Romanos dedit et supplicationem mihi decreuit et indices hesterno die maximis praemiis adfecit. Iam hoc nemini dubium est qui reo custodiam, quaesitori gratulationem, indici praemium decrerit, quid de tota re et causa iudicarit. At uero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse de ciuibus Romanis constitutam ; qui autem rei publicae sit hostis eum ciuem esse nullo modo posse : denique ipsum latorem Semproniae legis iussu populi poenas rei publicae dependisse

Commenté dans
 - Schol. Ambros. et Cluniac., p. 271 St.
Quam Sempronius tulerat Gracchus : ut ne qui in ciuem Romanum capitalem sententiam diceret
 - Schol. Ambros. et Cluniac., p. 287 St.
Deinde plerique timebant ad gratiam Ciceronis iudicare, ne ipsis negotium fieret, quia contra leges occidebantur rei ; lex enim uetabat Sempronia. Timebat ergo ne ad gratiam suam non damnarentur
 - Schol. Ambros. et Cluniac., p. 289 St.
Lege Sempronia iniussu populi non licebat quaeri de capite ciuis Romani. Quintus Metellus, in quem postea dixit (et este Metelliana oratio), superiore die, cum deprehensi essent coniurati et adducti, omnia decreuit de coniuratis. Laudauit Ciceronem, cetera perfecit, quae debet facere summus orator. Venit ut sententiam diceret de ciuibus Romanis, et noluit uenire ad senatum et coepit uelle inimicis Ciceronis fauere, quasi pro ciuibus Romanis
 - Plut., C. Gr., 4, 1-3
Τοιούτοις λόγοις προανασείσας τὸν δῆμον (ἦν δὲ καὶ μεγαλοφωνότατος καὶ ῥωμαλεώτατος ἐν τῷ λέγειν) δύο νόμους εἰσέφερε, τὸν μέν, εἴ τινος ἄρχοντος ἀφῃρῇτο τὴν ἀρχὴν ὁ δῆμος, οὐκ ἐῶντα τούτῳ δευτέρας ἀρχῆς μετουσίαν εἶναι· τὸν δ᾽, εἴ τις ἄρχων ἄκριτον ἐκκεκηρύχοι πολίτην, κατὰ τούτου κρίσιν διδόντα τῷ δήμῳ. 2. τούτων τῶν νόμων ἄντικρυς ὁ μὲν Μᾶρκον Ὀκτάβιον ἠτίμου, τὸν ὑπὸ Τιβερίου τῆς δημαρχίας ἐκπεσόντα, τῷ δ᾽ ἐν είχετο Ποπίλλιος· οὗτος γὰρ στρατηγῶν τοὺς τοῦ Τιβερίου φίλους ἐξεκήρυξε. 3. καὶ Ποπίλλιος μὲν οὐχ ὑποστὰς τὴν κρίσιν ἔφυγεν ἐξ Ἰταλίας· τὸν δ᾽ ἕτερον νόμον Γάιος αὐτὸς ἐπανείλετο, φήσας τῇ μητρὶ Κορνηλίᾳ δεηθείσῃ χαρίζεσθαι τὸν Ὀκτάβιον

-C. Gracchus pronnonça plusieurs discours contre P. Popillius Laenas, très probablement à l'occasion du vote de cette loi puis de la suivante
 - Gell., 1, 7, 7
quali C. Gracchus uerbo usus est in oratione, cuius titulus est de P. Popilio circum conciliabula
 - Gell., 11, 13, 1-3
8. Apud Titum Castricium, disciplinae rhetoricae doctorem, graui atque firmo iudicio uirum, legebatur oratio C. Gracchi in P. Popilium. 2. In eius orationis principio conlocata uerba sunt accuratius modulatiusque quam ueterum oratorum consuetudo fert. 3. Ea uerba sicuti dixi conposita haec sunt : « Quae uos cupide per hosce annos adpetistis atque uoluistis, ea, si temere repudiaritis, abesse non potest, quin aut olim cupide adpetisse aut nunc temere repudiasse dicamini »
 - Fest., p. 218
Ostentum, quo nunc utimur interdum prodigii uice, quin participialiter quoque dici solitum sit, non dubium facit etiam C. Gracchus de legibus a se promulgatis, cum ait : « Quod unum nobis inostentum, ipsis inusum adportatur »
 - Fest., p. 136 L.
« Malo cruce », masculino genere cum dixit Gracchus in oratione, quae est in P. Popillium, posteriore

Bibliographie

  • Brunt, Fall, 224-225 et 333-334
  • Gruen, RPCC, 80-84
  • Kunkel, Untersuchungen, 28 n. 89, 89
  • Lintott, A. W., Violence in Republican Rome, Oxford, 1968, 163-164
  • Mommsen, Strafr., 258-259 et 633
  • Strachan-Davidson, J.L., Problems, Oxford, 1912, 239-245
  • Siber, H., Analogie, Amstrecht und Rückwirkung im Strafrechte des römischen Freistaates, ASAW, Philolol.-hist. Kl., 43, 3, 1936, 10 et n. 2
  • Ungern-Sternberg, J. v., Untersuchungen zum spätrepublikanischen Notstandrecht, Munich, 1970, 38-54
  • Wolf, G., Historische Untersuchungen zu den Gesetzen des C. Gracchus : « Leges de iudiciis » und « Leges de sociis », diss. Munich, 1972, 14-41
  • Venturini, C., « Quaestiones ex senatus consulto », dans F. Serrao (éd), Legge et società nella repubblica romana, 2, Naples, 1989, 211-298, part. 283-293 (= Processo penale)
  • (Kunkel-) Wittmann, Staatsordnung, 645-646
  • Rotondi, LPR, 309

Commentaire

Cic. (Rab. perd.) parle d’une loi de C. Gracchus ne de capite ciuium Romanorum iniussu uestro (= populi) iudicaretur. C’est de la même loi qu’il est question dans Cic., Cat., 4, 10At uero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse de ciuibus Romanis constitutam ; qui autem rei publicae sit hostis eum ciuem esse nullo modo posse : denique ipsum latorem Semproniae legis iussu populi poenas rei publicae dependisse (où l’on retrouve <in>iussu populi, si l’on adopte, comme il paraît nécessaire, la correction de Ernesti : Kunkel [Staatsordnung, 237 et n. 476] et Wittmann, 650 tentent vainement de justifier la tradition manuscrite en supposant que Cic. fait allusion à une loi centuriate instituant la quaestio contre les partisans de C. Gracchus de Vell., 2, 7, 3Crudelesque mox quaestiones in amicos clientesque Gracchorum habitae sunt et Oros., 5, 12, 10Opimius consul sicut in bello fortis fuit ita in quaestione crudelis ; nam amplius tria milia hominum suppliciis necauit, ex quibus plurimi ne dicta quidem causa innocentes interfecti sunt, alors que Cic. parle du sort de Gracchus lui-même, et de l’incapacité de sa propre loi à le protéger). Elle doit être également une des leges Semproniae associées à la loi Porcia dans Cic., Verr., 2, 5, 163O lex Porcia legesque Semproniae ! (mais ce dernier texte ne doit pas être surinterprété : si l’on admet avec Kunkel que la prouocatio ne fixait une limite qu’à l’usage de la coercitio, la loi Sempronia ne peut être comptée au nombre des lois sur la prouocatio [Kunkel, 28 et n. 89 ; voir toutefois la position plus nuancée de Venturini, 1989, 289-290 = 1996, 145-147, ainsi que 1996, 70]). Plut., de son côté, mentionne parmi les toutes premières propositions de C. Gracchus une loi, εἴ τιϛ ἄρχων ἄκριτον ἐκκεκηρύχοι πολίτην, κατ̓ αὐτοῦ διδόντα κρίσιν τῷ δήμῳ, ajoutant qu’elle visait en particulier P. Popillius Laenas. Il semble bien qu’il s’agit encore de la même loi, mais que Cic. fournit des informations plus exactes que celles de Plut.

Consuls en 132, Popillius et son collègue P. Rupilius avaient présidé une quaestio devant laquelle furent traduits ceux qui étaient accusés d’avoir incité Ti. Gracchus à des menées séditieuses ou d’y avoir collaboré, et des condamnations capitales avaient été prononcées, et pour certaines exécutées (Cic., Lael., 37Tib. quidem Gracchum rem publicam uexantem a Q. Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. At C. Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, quom ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc, ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Tib. Gracchum fecisset, ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. Tum ego : « Etiamne, si te in Capitolium faces ferre uellet ? » « Numquam », inquit, « uoluisset id quidem ; sed si uoluisset, paruissem ». Videtis, quam nefaria uox ! Et hercule ita fecit uel plus etiam, quam dixit ; non enim paruit ille Ti. Gracchi temeritati, sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris ; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris ; Sall., Iug., 31, 7occiso Ti. Graccho, quem regnum parare aiebant, in plebem Romanam quaestiones habitae sunt ; Vell. , 2, 7, 3-43. Crudelesque mox quaestiones in amicos clientesque Gracchorum habitae sunt. Sed Opimium, uirum alioqui sanctum et grauem, damnatum postea iudicio publico, memoria ipsius saeuitiae, nulla ciuilis persecuta est misericordia. 4. Eadem Rupilium Popiliumque, qui consules asperrime in Tiberii Gracchi amicos saeuierant, postea iudiciorum publicorum merito oppressit inuidia. Rei tantae parum ad notitiam pertinens interponatur ; Val. Max., 4, 7, 1Inimicus patriae fuisse Ti. Gracchus existimatus est, nec inmerito, quia potentiam suam saluti eius praetulerat. Quam constantis tamen fidei amicum etiam in hoc tam prauo proposito C. Blossium Cumanum habuerit operae pretium est cognoscere. Hostis iudicatus, ultimo supplicio adfectus, sepulturae honore spoliatus beniuolentia tamen eius non caruit : nam cum senatus Rupilio et Laenati consulibus mandasset ut in eos, qui cum Graccho consenserant, <more> maiorum animaduerte<re>nt, et ad Laelium, cuius consilio praecipue consules utebantur, pro se Blossius deprecatum uenisset familiaritatisque excusatione uteretur, atque is dixisset : « quid ? si te Gracchus templo Iouis optimi maximi faces subdere iussisset, obsecuturusne illius uoluntati propter istam, quam iactas, familiaritatem fuisti? » « numquam istud » inquit « Gracchus imperasset ». Satis, immo etiam nimium : totius namque senatus consensu damnat<os ei>us mores defendere ausus est. Verum quod sequitur multo audacius multoque periculosius : conpressus enim perseueranti interrogatione Laeli in eodem constantiae gradu stetit seque etiam hoc, si modo Gracchus annuisset, facturum respondit. Quis illum sceleratum putasset fuisse, si tacuisset? Quis non etiam sapientem, si pro necessitate temporis locutus esset ? At Blossius nec silentio honesto nec prudenti sermone salutem suam, ne qua ex parte infelicis amicitiae memoriam desereret, tueri uoluit ; Plut., T. Gr., 201. Ταύτην πρώτην ἱστοροῦσιν ἐν Ῥώμῃ στάσιν, ἀφ᾽ οὗ τὸ βασιλεύεσθαι κατέλυσαν, αἵματι καὶ φόνῳ πολιτῶν διακριθῆναι· τὰς δ᾽ ἄλλας οὔτε μικρὰς οὔτε περὶ μικρῶν γενομένας ἀνθυπείκοντες ἀλλήλοις, φόβῳ μὲν οἱ δυνατοὶ τῶν πολλῶν, αἰδούμενοι δὲ τὴν βουλὴν ὁ δῆμος, ἔπαυον. 2. ἐδόκει δὲ καὶ τότε μὴ χαλεπῶς ἂν ἐνδοῦναι παρηγορηθεὶς ὁ Τιβέριος, ἔτι δὲ ῥᾷον εἶξαι δίχα φόνου καὶ τραυμάτων ἐπιοῦσιν· οὐ γὰρ πλείονες ἢ τρισχίλιοι περὶ αὐτὸν ἦσαν. 3. ἀλλ᾽ ἔοικεν ὀργῇ τῶν πλουσίων καὶ μίσει πλέον ἢ δι᾽ ἃς ἐσκήπτοντο προφάσεις ἡ σύστασις ἐπ᾽ αὐτὸν γενέσθαι· καὶ τούτου μέγα τεκμήριον ὠμῶς καὶ παρανόμως ὑβρισθεὶς ὁ νεκρός. 4. οὐ γὰρ ἐπέτρεψαν ἀνελέσθαι τὸ σῶμα τῷ ἀδελφῷ δεομένῳ καὶ θάψαι νυκτός, ἀλλὰ μετὰ τῶν ἄλλων νεκρῶν εἰς τὸν ποταμὸν ἔρριψαν. καὶ τοῦτο πέρας οὐκ ἦν, ἀλλὰ καὶ τῶν φίλων αὐτοῦ τοὺς μὲν ἐξεκήρυττον ἀκρίτους, τοὺς δὲ συλλαμβάνοντες ἀπεκτίννυσαν· ἐν οἷς καὶ Διοφάνης ὁ ῥήτωρ ἀπώλετο. 5. Γάιον δέ τινα Βίλλιον εἰς ἀγγεῖον καθείρξαντες καὶ συνεμβαλόντες ἐχίδνας καὶ δράκοντας οὕτω διέφθειραν. ὁ δὲ Κυμαῖος Βλόσσιος ἀνήχθη μὲν ἐπὶ τοὺς ὑπάτους, ἐρωτώμενος δὲ περὶ τῶν γεγονότων ὡμολόγει πεποιηκέναι πάντα Τιβερίου κελεύοντος. 6. εἰπόντος δὲ τοῦ Νασικᾶ πρὸς αὐτόν· « τί οὖν εἴ σε Τιβέριος ἐκέλευσεν ἐμπρῆσαι τὸ Καπετώλιον; » τὸ μὲν πρῶτον ἀντέλεγεν, ὡς οὐκ ἂν τοῦτο Τιβερίου κελεύσαντος· πολλάκις δὲ καὶ πολλῶν τὸ αὐτὸ πυνθανομένων, « ἀλλ᾽ ἐκείνου γε προστάσσοντος » ἔφη « κἀμοὶ τοῦτο πρᾶξαι καλῶς εἶχεν· οὐ γὰρ ἂν Τιβέριος τοῦτο προσέταξεν, εἰ μὴ τῷ δήμῳ συνέφερε ». 7. οὗτος μὲν οὖν διαφυγὼν ὕστερον ᾤχετο πρὸς Ἀριστόνικον εἰς Ἀσίαν, καὶ τῶν ἐκείνου πραγμάτων διαφθαρέντων ἑαυτὸν ἀνεῖλεν). Dans ces conditions, la loi Sempronia ne devait pas interdire le bannissement d’un citoyen sans jugement, mais la conduite d’un procès capital par un magistrat et devant un tribunal qui n’en auraient pas reçu le pouvoir du peuple, c.-à-d. la mise en place d’une quaestio capitale instituée en vertu d’un simple s.c. L’erreur de Plut. est double : d’une part, il considère comme une peine l’exil choisi par certains des inculpés pour échapper à la peine capitale (Siber ; à moins de supposer avec Lintott que le verbe ἐκκηρύττειν fasse allusion à un édit des consuls déclarant hostes les prétendus complices de Ti. Gracchus). La seconde erreur de Plut. est de parler, non pas de procès capitaux instruits sans décision du peuple, mais de sanctions capitales infligées sans jugement. Sur ce point, on peut se demander s’il n’y a pas une part de confusion avec la loi Clodia de 58 (on retrouve ἀκρίτουϛ, à juste titre cette fois, dans Plut., Cic., 30, 5μὴ δοκεῖν αὐτῷ καλῶς μηδὲ νομίμως ἄνδρας ἀκρίτους ἀνῃρῆσθαι τοὺς περὶ Λέντλον καὶ Κέθηγον). Ungern-Sternberg, 53 n. 43 (suivi par Wolf, 33) pense que la loi Sempronia aurait bien employé le mot indemnatus, considérant comme actes de pure coercitio les sanctions prononcées par la consulaire de 132 (comme par toutes les quaestiones ex s.c., où la sentence serait rendue par le magistrat seul, même s’il est entouré d’un consilium dont il prend l’avis : 36-37 et n. 57) ; mais en ce cas on ne s’attendrait pas à trouver ne ... iudicaretur, puisque du point de vue du législateur il n’y aurait pas eu iudicatio.

La même loi devait stipuler que la violation de cette interdiction constituait un crime capital, mais elle ne contenait pas nécessairement, comme le laisse entendre Plut., la précision que ce crime serait sanctionné selon la procédure du procès comitial. Elle avait d’autre part valeur rétroactive, puisqu’elle provoqua l’exil de P. Popillius, peut-être après sa mise en accusation.

La tradition historique et la littérature des exempla ont concentré leur attention sur le cas de Popillius, mais on a pensé que pouvaient également tomber sous le coup de la loi tous ceux qui avaient siégé comme juges dans la quaestio de 132 : voir en ce sens D. Stockton, The Gracchi, Oxford, 1979, 120 (invoquant Cic., Sest., 61« Cur igitur rogationi paruit ? » Quasi uero ille non in alias quoque leges, quas iniuste rogatas putaret, iam ante iurarit ! Non offert se ille istis temeritatibus, ut, cum rei publicae nihil prosit, se ciui rem publicam priuet. Consule me cum esset designatus tribunus plebis, obtulit in discrimen uitam suam ; dixit eam sententiam cuius inuidiam capitis periculo sibi praestandam uidebat ; dixit uehementer, egit acriter ; ea quae sensit prae se tulit ; dux, auctor, actor rerum illarum fuit, non quo periculum suum non uideret, sed in tanta rei publicae tempestate nihil sibi nisi de patriae periculis cogitandum putabat et Dio, 38, 14, 5ἔφερε μὲν γὰρ καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν βουλήν, ὅτι τοῖς τε ὑπάτοις τὴν φυλακὴν τῆς πόλεως, δι᾽ ἧσπερ καὶ τὰ τοιαῦτά σφισι ποιεῖν ἐξὸν ἐγίγνετο, προσετετάχει, καὶ μετὰ τοῦτο καὶ τοῦ Λεντούλου καὶ τῶν ἄλλων τῶν τότε θανατωθέντων κατεψήφιστο, mais négligeant l’argument qu’on pourrait tirer aussi de Cat., 4,10 : ne de capite ... ciuium R. sententiam ferat), et Brunt, 225. Une telle hypothèse est bien sûr exclue si l’on se rallie à l’opinion de Ungern-Sternberg mentionnée supra; on peut se demander si elle n’implique pas, en fait, d’accepter l’hypothèse controversée de Kunkel, sur le caractère contraignant de l’avis du consilium entourant le magistrat, même dans une procédure inquisitoire (en dernier lieu Kunkel, « Die Funktion des Konsiliums in der magistratischen Strafjustiz und im Kaisergericht », ZRG, 1967 et 1968 = Kl. Schr., 151-254).

Sur le problème de savoir si la mesure gracchienne réprimant le «meurtre judiciaire» appartenait également à cette loi, voir infra, notice n° 677. Même en ce cas, son insertion tralatice dans la loi Cornelia de sicariis n’impliquerait nullement que le reste de la loi gracchienne ait été abrogé. La loi Clodia de 58 (notice n° 99) n’implique pas davantage que la loi Sempronia n’était plus en vigueur (en ce sens, Stockton, 121 n. 14) : la stratégie de Clodius ne se serait pas accommodée d’un procès intenté à Cicéron en vertu de la loi Sempronia, et de toute façon la formulation en était différente. En fait, la loi Sempronia n’avait pas été abrogée, mais elle avait été tournée à partir de 121, comme l’a bien vu Strachan-Davidson, par le s.c.u. et la mise à mort sans véritable jugement. C’est à cette nouvelle donnée que répondirent, fût-ce tardivement, le procès de Rabirius en 63 et la loi Clodia de 58.

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Sempronia interdisant la prononciation d’une condamnation capitale contre un citoyen romain par un tribunal qui n’a pas été institué par le peuple (pl. sc.)", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice905/. Date de mise à jour :01/10/18 .