Nom de la loi

Loi Tullia Antonia de ambitu

Date

63 av. J.-C.

Rogator

M. Tullius Cicero et C. Antonius Hybrida

Thèmes

Sources

Cic., Mur., 3
Negat fuisse rectum Cato me et consulem et legis ambitus latorem et tam seuere gesto consulatu causam L. Murenae attingere
 - 5
Nam quod legem de ambitu tuli, certe ita tuli ut eam quam mihimet ipsi iam pridem tulerim de ciuium periculis defendendis non abrogarem. Etenim si largitionem factam esse confiterer idque recte factum esse defenderem, facerem improbe, etiam si alius legem tulisset; cum uero nihil commissum contra legem esse defendam, quid est quod meam defensionem latio legis impediat?
 - Cic., Mur., 46-47
46. Legem ambitus flagitasti, quae tibi non deerat; erat enim seuerissime scripta Calpurnia. Gestus est mos et uoluntati et dignitati tuae. Sed tota illa lex accusationem tuam, si haberes nocentem reum, fortasse armasset; petitioni uero refragata est. 47. Poena grauior in plebem tua uoce efflagitata est; commoti animi tenuiorum. Exsilium in nostrum ordinem; concessit senatus postulationi tuae, sed non libenter duriorem fortunae communi condicionem te auctore constituit. Morbi excusationi poena addita est; uoluntas offensa multorum quibus aut contra ualetudinis commodum laborandum est aut incommodo morbi etiam ceteri uitae fructus relinquendi
 - Cic., Mur., 67
Ambitum accusas; non defendo. Me reprehendis, quod idem defendam quod lege punierim. Puniui ambitum, non innocentiam; ambitum uero ipsum uel tecum accusabo, si uoles. Dixisti senatus consultum me referente esse factum, si mercede obuiam candidatis issent, si conducti sectarentur, si gladiatoribus uolgo locus tributim et item prandia si uolgo essent data, contra legem Calpurniam factum uideri. Ergo ita senatus iudicat, contra legem facta haec uideri, si facta sint; decernit quod nihil opus est, dum candidatis morem gerit. Nam factum sit necne uehementer quaeritur; sin factum sit, quin contra legem sit dubitare nemo potest
 - Cic., Mur., 89
Sed quid eius matrem aut domum appello quem noua poena legis et domo et parente et omnium suorum consuetudine conspectuque priuat?
 - Cic., Sest., 133-135
133. Quis nescit? Qui legem meam contemnat, quae dilucide uetat gladiatores biennio quo quis petierit aut petiturus sit dare. 134. In quo eius temeritatem satis mirari, iudices, non queo. Facit apertissime contra legem; facit is qui neque elabi ex iudicio iucunditate sua neque emitti gratia potest, neque opibus et potentia leges ac iudicia perfringere. Quae res hominem impellit ut sit tam intemperans iste nimia gloriae cupiditate? Familiam gladiatoriam, credo, nactus est speciosam, nobilem, gloriosam; norat studia populi, uidebat clamores et concursus futuros. Hac exspectatione elatus homo flagrans cupiditate gloriae tenere se non potuit quin eos gladiatores induceret, quorum esset ipse pulcherrimus. Si ob <eam> causam peccaret, pro recenti populi Romani in se beneficio populari studio elatus, tamen ignosceret nemo: cum uero ne de uenalibus quidem homines electos, sed ex ergastulis emptos nominibus gladiatoriis ornarit, et sortito alios Samnitis alios prouocatores fecerit, tanta licentia, tanta legum contemptio nonne quem habitura sit exitum pertimescit? 135. Sed habet defensiones duas: primum 'do', inquit, 'bestiarios: lex scripta de gladiatoribus'. Festiue! Accipite aliquid etiam acutius. Dicet se non gladiatores, sed unum gladiatorem dare et totam aedilitatem in munus hoc transtulisse. Praeclara aedilitas! unus leo, ducenti bestiarii. Verum utatur hac defensione: cupio eum suae causae confidere; solet enim tribunos plebis appellare et ui iudicium disturbare, cum diffidit. Quem non tam admiror, quod meam legem contemnit hominis inimici, quam quod sic statuit, omnino consularem legem nullam putare
 - Cic., Vat., 37
Atque illud etiam audire <de> te cupio, qua re, cum ego legem de ambitu tulerim ex senatus consulto, tulerim sine ui, tulerim saluis auspiciis, tulerim salua lege Aelia et Fufia, tu eam esse legem non putes, praesertim cum ego legibus tuis, quoquo modo latae sunt, paream; cum mea lex dilucide uetet BIENNIO QVO QVIS PETAT PETITVRVSVE SIT GLADIATORES DARE NISI EX TESTAMENTO PRAESTITVTA DIE, quae tanta in te sit amentia ut in ipsa petitione gladiatores audeas dare? Num quem putes illius tui certissimi gladiatoris similem tribunum plebis posse reperiri qui se interponat quo minus reus mea lege fias?
 - Cic., Planc., 83
Hic etiam addidisti me idcirco mea lege exsilio ambitum sanxisse ut miserabiliores epilogos possem dicere
 - Dio, 37, 29, 1
ἔδοξε τῇ βουλῇ, τήν τε ὑπατείαν καὶ τότε αἰτήσαντος <αὐτοῦ>, καὶ πᾶν ὁτιδήποτε ἐνεδέχετο ὅπως ἀποδειχθῇ μηχανωμένου, δέκα ἐτῶν φυγήν, τοῦ Κικέρωνος ἐς τὰ μάλιστα ἐνάγοντος, τοῖς ἐπιτιμίοις τοῖς ἐπὶ τῷ δεκασμῷ τεταγμένοις προσνομοθετῆσαι
 - Schol. Bob., p. 79 St
Postea, iam damnatis Sylla et Autronio, poenam de ambitu grauiorem consules C. Antonius et Cicero sanxerunt, ut praeter haec ueteribus legibus constituta etiam exilio multarentur
 - Schol. Bob., p. 140 St
Nam quod ait ab eo legem suam esse contemtam, significat eam quae auctoribus consulibus eodem Cicerone et C. Antonio de ambitu lata est, multo seuerior quam fuerat illa Calpurnia. Praescribebatur enim inter cetera, ne candidatus ante biennium quam magistratum petiturus esset munus populo ederet, propter ambitum scilicet, ne hoc ipso popularis animus eblanditus designationi eius succumberet. Aduersus hanc dicit Vatinium fecisse, cum maxime ambiret ad optinendum tribunatum
 - Schol. Bob., p. 151 St
Hac lege, quae auctribus <consulibus> M. Cicerone et C. Antonio de ambitu lata est multo seuerior quam fuerat ante Calpurnia, L. etiam Murena causam dixerat. Contra quam tamen P. Vatinium fecisse arguit, cuius ipse legibus in tribunatu quamuis contra auspicia latis tamen obtemperasse uideatur
 - Schol. Bob., p.166 St.
Nec ignoramus auctore ipso Cicerone et C. Antonio cons. legem seueriorem de puniendo ambitu scriptam, cuius meminit pro Murena ; nam clementior aliquatenus uidebatur lex fuisse Calpurnia

Bibliographie

  • Crawford, M. H., Moreau, Ph., RS, n° 53, 761-762
  • Fascione, Crimen , 71-73
  • Ferrary, Princeps legis , 223-224
  • Ferrary, Studi Talamanca, 172-178
  • Gruen, Last Generation, (éd. revue et augmentée, 1995), 220-223
  • Kinsey, T. E., « A Senatus Consultum in the Pro Murena », Mnemos., Ser. 4, 19, 1966, 272-273
  • Kunkel(-Wittmann), W., Staatsordnung, Munich, 1995, 82-83
  • Lange, RA, II3, 656 ; III2, 1876, 245 et 263
  • Mommsen, Strafr., 870-871
  • Rotondi, LPR, 379
  • Ville, G., La Gladiature en Occident, Rome, 1981, 64-65 et 82-84
  • Zumpt, A. W., Pro Murena, éd. du Pro Murena, Berlin, 1859, xxiv-xxxiv

Commentaire

Cette loi fut votée sur proposition des deux consuls (Schol. Bob.), même si la plupart de nos sources ignorent le rôle mineur joué par C. Antonius comme adscriptor de Cicéron. Les consuls eux-mêmes agirent en vertu d’un s.c., au terme d’un débat sénatorial où le juriste Ser. Sulpicius Rufus, candidat au consulat pour 62, joua un rôle important, que Cic. a toutefois exagéré pour les besoins de la cause dans le Pro Murena : il est excessif, en particulier, de prétendre que le Sénat ne prit sa décision que pour complaire à Sulpicius (Cic., Mur., 46-4746. Legem ambitus flagitasti, quae tibi non deerat ; erat enim seuerissime scripta Calpurnia. Gestus est mos et uoluntati et dignitati tuae. Sed tota illa lex accusationem tuam, si haberes nocentem reum, fortasse armasset ; petitioni uero refragata est. 47. Poena grauior in plebem tua uoce efflagitata est ; commoti animi tenuiorum. Exsilium in nostrum ordinem ; concessit senatus postulationi tuae, sed non libenter duriorem fortunae communi condicionem te auctore constituit. Morbi excusationi poena addita est ; uoluntas offensa multorum quibus aut contra ualetudinis commodum laborandum est aut incommodo morbi etiam ceteri uitae fructus relinquendi.), surtout si l’on se rappelle qu’en 64 déjà le même Sénat avait voulu aggraver la répression de la brigue et en avait été empêché par l’intercession d’un tribun (notice n° 902). Il est en revanche évident que Cic., qui en 64 n’avait pas insisté pour que pression fût faite sur le tribun, ne souhaitait pas des mesures extrêmes, et qu’il parvint à faire écarter certaines des mesures proposées par Sulpicius pendant le débat.

Dans un passage important du Cic., Mur., 47Poena grauior in plebem tua uoce efflagitata est; commoti animi tenuiorum. Exsilium in nostrum ordinem; concessit senatus postulationi tuae, sed non libenter duriorem fortunae communi condicionem te auctore constituit. Morbi excusationi poena addita est; uoluntas offensa multorum quibus aut contra ualetudinis commodum laborandum est aut incommodo morbi etiam ceteri uitae fructus relinquendi, Cic. signale, pour en imputer la responsabilité à Sulpicius, trois points sur lesquels sa loi aggravait la législation en matière de brigue. Le premier est l’introduction d’une peine d’exil pour les candidats reconnus coupables (voir aussi Cic., Mur., 89Sed quid eius matrem aut domum appello quem noua poena legis et domo et parente et omnium suorum consuetudine conspectuque priuat? ; Cic., Planc., 83Hic etiam addidisti me idcirco mea lege exsilio ambitum sanxisse ut miserabiliores epilogos possem dicere ; Schol. Bob., p. 79ut praeter haec ueteribus legibus constituta etiam exilio multarentur) ; Dio est seul à préciser, très probablement à juste titre, que cet exil n’était que de dix ans : il ne s’agissait donc pas d’étendre à la brigue une sanction capitale contraignant le condamné à s’établir définitivement dans une autre cité, mais de l’empêcher, pendant une période suffisamment longue, de rester en Italie, ou du moins à Rome, d’y intriguer, voire de comploter contre la sûreté de la République, ainsi que l’avait fait l’un au moins des consuls désignés condamnés en 66, P. Autronius Paetus (cf. Cic., Sull., 15-1715. Quae enim Autroni fuit causa, quae Sullae est? Ille ambitus iudicium tollere ac disturbare primum conflato uoluit gladiatorum ac fugitiuorum tumultu, deinde, id quod uidimus omnes, lapidatione atque concursu; Sulla, si sibi suus pudor ac dignitas non prodesset, nullum auxilium requisiuit. Ille damnatus ita se gerebat non solum consiliis et sermonibus uerum etiam aspectu atque uoltu ut inimicus esse amplissimis ordinibus, infestus bonis omnibus, hostis patriae uideretur; hic se ita fractum illa calamitate atque adflictum putauit ut nihil sibi ex pristina dignitate superesse arbitraretur, nisi quod modestia retinuisset. 16. Hac uero in coniuratione quid tam coniunctum quam ille cum Catilina, cum Lentulo? quae tanta societas ullis inter se rerum optimarum quanta ei cum illis sceleris, libidinis, audaciae? quod flagitium Lentulus non cum Autronio concepit? quod sine eodem illo Catilina facinus admisit? cum interim Sulla cum isdem illis non modo noctem solitudinemque non quaereret sed ne mediocri quidem sermone et congressu coniungeretur. 17. Illum Allobroges, maximarum rerum ueris simi indices, illum multorum litterae ac nuntii coarguerunt; Sullam interea nemo insimulauit, nemo nominauit. Postremo eiecto siue emisso iam ex urbe Catilina ille arma misit, cornua, tubas, fascis, signa, legiones, ille relictus intus, exspectatus foris, Lentuli poena compressus conuertit se aliquando ad timorem, numquam ad sanitatem; hic contra ita quieuit ut eo tempore omni Neapoli fuerit, ubi neque homines fuisse putantur huius adfines suspicionis et locus est ipse non tam ad inflammandos calamitosorum animos quam ad consolandos accommodatus ; Cic., Sull., 66nonne omnis ille terror, omnis seditionis timor atque opinio ex Autroni improbitate pendebat? ; Cic., Sull., 71Ipsum illum Autronium, quoniam eius nomen finitimum maxime est huius periculo et crimini, non sua uita ac natura convicit? ; au contraire, de P. Sulla qui se retira à Naples [Cic., Sull., 17hic contra ita quieuit ut eo tempore omni Neapoli fuerit, ubi neque homines fuisse putantur huius adfines suspicionis et locus est ipse non tam ad inflammandos calamitosorum animos quam ad consolandos accommodatus ; Cic., Sull., 53Hoc tempore, cum arderet acerrime coniuratio, cum Catilina egrederetur ad exercitum, Lentulus in urbe relinqueretur, Cassius incendiis, Cethegus caedi praeponeretur, Autronio ut occuparet Etruriam praescriberetur, cum omnia ornarentur, instruerentur, pararentur, ubi fuit Sulla, Corneli? num Romae? Immo longe afuit. Num in eis regionibus quo se Catilina inferebat? Multo etiam longius. Num in agro Camerti, Piceno, Gallico, quas in oras maxime quasi morbus quidam illius furoris peruaserat? Nihil uero minus. Fuit enim, ut iam ante dixi, Neapoli, fuit in ea parte Italiae quae maxime ista suspicione caruit], Cic. écrit : cum lege retineretur, ipse se exsilio paene multauit [Sull., 74]). Une peine plus grave (sans autre précision) fut également établie contre la plèbe, c.-à-d., vraisemblablement, contre les diuisores. Enfin, une sanction fut établie contre certains personnages qui se déroberaient à leur devoir en invoquant la maladie : cette disposition pouvait frapper les juges et les témoins cités par l’accusation, ou plus probablement les accusés qui auraient tenté d’éviter que leur procès puisse se tenir avant leur entrée en charge (voir le comm. ad loc. de Adamietz, J., Darmstadt, 1989, 183, avec bibliographie).

Une autre disposition de la loi de 63 nous est connue grâce aux attaques lancées par Cic. contre Vatinius lors du procès de P. Sestius (Cic., Sest., 133Sed postea mihi nullo meo merito, nisi quod bonis placere cupiebam, omnis est insidias sceleratissime machinatus. Ille ad eos a quibus audiebatur cotidie aliquid de me ficti adferebat; ille hominem mihi amicissimum, Cn. Pompeium, monebat ut meam domum metueret atque a me ipso caueret; ille se sic cum inimico meo copularat ut illum meae proscriptionis, quam adiuuabat, Sex. Clodius, homo iis dignissimus quibuscum uiuit, tabulam esse, se scriptorem esse diceret; ille unus ordinis nostri discessu meo, luctu uestro palam exsultauit. De quo ego, cum cotidie rueret, uerbum feci, iudices, numquam; neque putaui, cum omnibus machinis ac tormentis, ui, exercitu, copiis oppugnarer, de uno sagittario me queri conuenire. Acta mea sibi ait displicere. Quis nescit? qui legem meam contemnat, quae dilucide uetat gladiatores biennio quo quis petierit aut petiturus sit dar ; Cic., Vat., 37Atque illud etiam audire de te cupio, qua re, cum ego legem de ambitu tulerim ex senatus consulto, tulerim sine ui, tulerim saluis auspiciis, tulerim salua lege Aelia et Fufia, tu eam esse legem non putes, praesertim cum ego legibus tuis, quoquo modo latae sunt, paream; cum mea lex dilucide uetet Biennio quo quis petat petiturusue sit gladiatores dare nisi ex testamento praestituta die, quae tanta in te sit amentia ut in ipsa petitione gladiatores audeas dare? num quem putes illius tui certissimi gladiatoris similem tribunum plebis posse reperiri qui se interponat quo minus reus mea lege fias? ; cf. Schol. Bob., 140Aduersus hanc dicit Vatinium fecisse, cum maxime ambiret ad optinendum tribunatum ) : elle interdisait de donner des spectacles de gladiateurs à partir du 1er janvier de l’année précédant une élection à laquelle on serait candidat (Ville, 83), à moins d’y être contraint par une disposition testamentaire fixant un délai tel que l’acceptation du testament fût inconciliable avec le respect de cette interdiction. Il est possible (cf. notice n° 1) que, par rapport à la loi de 67, celle de 63 se soit contenté de préciser l’exception nisi ex testamento par l’addition de praestituta die, en sorte qu’il devînt plus difficile de tourner la volonté du législateur. La défense de Vatinius implique en revanche que cette interdiction restait limitée aux spectacles de gladiateurs, et que les uenationes, par ex., n’étaient pas expressément interdites (Cic., Sest., 135Sed habet defensiones duas: primum 'do', inquit, 'bestiarios: lex scripta de gladiatoribus'. Festiue! Accipite aliquid etiam acutius. Dicet se non gladiatores, sed unum gladiatorem dare et totam aedilitatem in munus hoc transtulisse. Praeclara aedilitas! unus leo, ducenti bestiarii ; cf. Ville, 64-65 et 84).

On admet généralement depuis Mommsen qu’ont été interdites par la loi Tullia Antonia un certain nombre de pratiques dont nous savons par le Pro Murena (Cic., Mur., 67Ambitum accusas; non defendo. Me reprehendis, quod idem defendam quod lege punierim. Puniui ambitum, non innocentiam; ambitum uero ipsum uel tecum accusabo, si uoles. Dixisti senatus consultum me referente esse factum, si mercede obuiam candidatis issent, si conducti sectarentur, si gladiatoribus uolgo locus tributim et item prandia si uolgo essent data, contra legem Calpurniam factum uideri. Ergo ita senatus iudicat, contra legem facta haec uideri, si facta sint; decernit quod nihil opus est, dum candidatis morem gerit. Nam factum sit necne uehementer quaeritur; sin factum sit, quin contra legem sit dubitare nemo potest cf. Cic., Mur., 73Praefectum fabrum semel locum tribulibus suis dedisse, quid statuent in uiros primarios qui in circo totas tabernas tribulium causa compararunt? Haec omnia sectatorum, spectaculorum, prandiorum item crimina a multitudine in tuam nimiam diligentiam, Serui, coniecta sunt, in quibus tamen Murena ab senatus auctoritate defenditur) qu’un s.c. proposé par Cicéron à la demande de tous les candidats les avait déclarées contraires à la loi Calpurnia : louer à prix d’argent les services de personnes pour qu’elles aillent au devant d’un candidat entrant dans la Ville ou le suivent pendant sa campagne ; fournir massivement des places lors de combats de gladiateurs ou inviter en masse à des banquets. On doit pourtant s’étonner avec Kinsey que Caton, dont Cicéron reprend les accusations, se réfère en ce cas au s.c., et non à la loi en vertu de laquelle se tenait le procès (ce s.c., en tout cas, n’est pas celui qui fut adopté juste avant que fût promulgué le projet de loi consulaire : la formule en ce cas n’aurait pas été contra legem Calpurniam factum uideri ; la difficulté signalée par Kinsey n’est pas davantage résolue par l’hypothèse que la loi Tullia ait seulement complété la loi Calpurnia sans se substituer à elle en l’abrogeant : dans ce cas aussi, on se serait attendu à ce que les pratiques condamnées par le s.c. le fussent à nouveau par la loi, et à ce que Caton et Cicéron fissent référence à la loi plutôt qu’au s.c.). On ne saurait exclure que la loi se soit abstenue de formuler ces interdictions, que les candidats avaient acceptées d’autant plus volontiers qu’il était difficile d’en faire la preuve (pour les membres des cortèges salariés), ou trop facile au contraire de les tourner (en faisant distribuer des places de spectacle ou organiser des banquets par des parents ou des amis). Il est vrai que le chapitre 132 de la lex Coloniae Genetiuae Iuliae interdit aux candidats de faire quelque don ou largesse que ce soit pour favoriser leur élection, et d’organiser des banquets de plus de neuf personnes (RS, n° 53 ; cf. Fascione, L., Le norme ’de ambitu’ della ’lex Vrsonensis, Labeo, 1988, 179-188) ; mais il interdit également de le faire faire par quelqu’un d’autre, ce que ne semble pas en tout cas avoir fait la loi Tullia (cf. Cic., Mur., 72 : etsi hoc factum a Murena omnino, iudices, non est, ab eius amicis autem more et modo factum est...). En tout cas, nos sources ne suffisent pas à établir clairement que la loi Tullia Antonia de 63 aurait marqué un net progrès dans la définition des pratiques criminelles en matière de brigue (en ce sens Gruen).

On trouve également dans Cic., Mur., 47Poena grauior in plebem tua uoce efflagitata est; commoti animi tenuiorum. Exsilium in nostrum ordinem; concessit senatus postulationi tuae, sed non libenter duriorem fortunae communi condicionem te auctore constituit. Morbi excusationi poena addita est; uoluntas offensa multorum quibus aut contra ualetudinis commodum laborandum est aut incommodo morbi etiam ceteri uitae fructus relinquendi des indications intéressantes sur deux autres mesures qui furent vainement proposées par Sulpicius Rufus lors de la discussion du projet de loi par le Sénat (il est clair en effet que toutes les propositions de Sulpicius concernaient la seule loi sur la brigue, et qu’il n’est pas question de plusieurs lois comme l’a pensé Nicolet, C., « Le Sénat et les amendements aux lois à la fin de la République », RHD, 26, 1958, 260-275, part. 266-269 ; Nicolet, C., « Confusio suffragiorum. À propos d’une réforme électorale de Caius Gracchus », MEFR, 1959, 145-210, part. 160-162). Sulpicius aurait voulu une réforme du mode de désignation des juges qui aurait favorisé l’accusation (editicii iudices : juges choisis par l’accusation, avec possibilité de récusation laissée à la défense dans une certaine proportion), et qui annonçait peut-être celle qui sera introduite par la loi Licinia de 55 (notice n° 501 ; mais Cic., Planc., 41Non enim, si aut Plancius ita uixit ut offenderet sciens neminem, aut tu ita errasti ut eos ederes imprudens, ut nos inuito te tamen ad iudices non ad carnifices ueniremus, idcirco ista editio per se non acerba est. An uero nuper clarissimi ciues nomen editicii iudicis non tulerunt, cum ex cxxv iudicibus principibus equestris ordinis quinque et lxx reus reiceret, l referret, omniaque potius permiscuerunt quam ei legi condicionique parerent; nos neque ex delectis iudicibus sed ex omni populo, neque editos ad reiciendum sed ab accusatore constitutos iudices ita feremus ut neminem reiciamus ? et Schol. Bob., 161 St.Adhuc eandem, quantum rebus ipsis apparet, inculcat iniquitatem iudicii, quod Laterensis ut ex editiciis haberet, maxime laborarat. Et hac in parte commemorationem uidetur facere Tullius eius temporis quo Seruis… doivent faire allusion à la loi Servuilia de Glaucia [notice n° 687] et non à la proposition de Sulpicius) : la loi de 63 conserva donc, pour la désignation des juges, une procédure de tirage au sort puis de récusation par les deux parties (cf. Cic., Planc., 36Quod genus iudicum si est aequum ulla in re nisi in hac tribuaria, non intellego quam ob rem senatus hoc uno in genere tribus edi uoluerit ab accusatore neque eandem editionem transtulerit in ceteras causas, de ipso denique ambitu reiectionem fieri uoluerit iudicum alternorum, cumque nullum genus acerbitatis praetermitteret, hoc tamen unum praetereundum putarit). Plus mystérieuse est la phrase confusionem suffragiorum flagitasti, †praerogationum legis Maniliae†, aequationem gratiae, dignitatis, suffragiorum. Mommsen a bien vu que la loi Manilia en question ne pouvait être que celle de 66 sur le vote des affranchis (notice n° 535), mais sa correction perrogationem (dans l’apparat de l’édition [Orelli Baiter-]Halm, II, 1854) n’est pas satisfaisante (non plus que promulgationem récemment proposé par Ryan, F. X., « Cicero, Mur. 47 : Text and Meaning », Gymnasium, 101, 1994, 481-482) : il est d’ailleurs impensable que Sulpicius ait proposé au Sénat de redonner vie à une loi qu’il avait annulée le lendemain même du jour où elle avait été votée, et qui n’aurait en rien permis de lutter contre la brigue. Sans doute Cicéron a-t-il voulu, par un rapprochement infamant, aggraver encore ce que la proposition de Sulpicius avait pu avoir de choquant. Le texte est irrémédiablement corrompu, mais on peut se demander s’il n’avait pas été seulement question du mode de sélection de la praerogatiua centuria, dont le vote était tout particulièrement recherché par les candidats se livrant à la brigue (cf. Cic., Q. fr., 2, 14, 4Tu quem ad modum me censes oportere esse et in re publica et in nostris inimicitiis, ita et esse et fore, oricula infima scito molliore) : on pouvait espérer rendre plus difficile la corruption de la prérogative en proposant qu’elle fût tirée au sort parmi toutes les centuries, et non plus seulement parmi les 35 centuries de iuniores de la première classe.

Lange et Rotondi ont proposé de rapporter à la loi Tullia Antonia une clause interdisant que fût considérée comme valable la candidature d’un absent, car cette interdiction existait en 60 (Plut., Caes., 13, 1Ἐπεὶ δὲ τοὺς μὲν μνωμένους θρίαμβον ἔξω διατρίβειν ἔδει, τοὺς δὲ μετιόντας ὑπατείαν παρόντας ἐν τῇ πόλει τοῦτο πράττειν, ἐν τοιαύτῃ γεγονὼς ἀντινομίᾳ, καὶ πρὸς αὐτὰς τὰς ὑπατικὰς ἀφιγμένος ἀρχαιρεσίας, ἔπεμψε πρὸς τὴν σύγκλητον αἰτούμενος αὐτῷ δοθῆναι παραγγέλλειν εἰς ὑπατείαν ἀπόντι διὰ τῶν φίλων ; Suet., Iul., 18, 2sed cum edictis iam comitis ratio eius haberi non posset nisi priuatus introisset urbem, et ambienti ut legibus solueretur multi contra dicerent, coactus est triumphum, ne consulatu excluderetur, dimittere ; App., B.C., 2, 8, 29), mais non encore au début de l’année 63 (cf. Cic., Leg. agr., 2, 24Itaque excipitur hac lege non adulescentia, non legitimum aliquod impedimentum, non potestas, non magistratus ullus aliis negotiis ac legibus impeditus, reus denique quo minus xuir fieri possit, non excipitur; Cn. Pompeius excipitur, ne cum P. Rullo - taceo de ceteris -xuir fieri possit. Praesentem enim profiteri iubet, quod nulla alia in lege umquam fuit ne in eis quidem magistratibus quorum certus ordo est, ne, si accepta lex esset, illum sibi conlegam ascriberetis custodem ac uindicem cupiditatum). J. P. V. D. Balsdon a objecté qu’elle existait en fait bien avant 63, et suggéré une autre interprétation du texte de Cic. ( « Roman History 65-50 B. C. : Five Problems », JRS, 52, 1962, 134-141, part. 140-141), mais J. Linderski a précisé les choses (Linderski, « Were Pompey and Crassus Elected in Absence to Their First Consulship ? », Mélanges offerts à Kasimierz Michalowski, Varsovie, 1966, 523-526 = Roman Questions, Stuttgart, 1995, 91-94, avec les addenda de la p. 636) : l’élément nouveau qui apparaît effectivement entre le début de l’année 63 et l’année 60 est l’obligation de faire soi-même acte de candidature (professio). À l’hypothèse qu’il se soit agi d’une clause de la loi Tullia Antonia on ne saurait objecter de façon décisive l’hostilité manifestée par Cicéron à la clause de la rogatio Seruilia agraria qui prévoyait une telle obligation (Gruen, 223 n. 58) : cette critique permettait surtout à Cicéron (à tort ou à raison) de dénoncer derrière le projet tribunitien une machine de guerre contre Pompée ; d’autre part, la loi de ambitu qu’il proposa fut telle que le Sénat l’avait voulue, après qu’il eut contribué à l’échec de certaines propositions, mais sans qu’il en approuvât nécessairement tous les détails. Le vrai problème est de savoir si l’obligation de faire soi-même acte de candidature pouvait trouver place dans une loi de répression de la brigue, et il semble que la réponse soit positive : une pareille clause interdisait désormais qu’un promagistrat revenant du gouvernement d’une province pût, non seulement célébrer un triomphe alors qu’il serait déjà candidat (c’est ainsi que César dut renoncer à celui auquel il prétendait), mais même, pendant cette période, faire dans la Ville une entrée solennelle lui donnant l’occasion d’étaler tous ses appuis. L’un des reproches adressés par Caton à Murena montre précisément qu’il avait dû confier à des amis le soin de faire en son nom la professio, et qu’il était déjà candidat déclaré lorsqu’il franchit le pomerium, accompagné de tous ceux qui, spontanément ou sur son invitation, s’étaient rendus au Champ de Mars pour l’accueillir (Cic., Mur., 68-6968. Est igitur ridiculum, quod est dubium, id relinquere incertum, quod nemini dubium potest esse, id iudicare. Atque id decernitur omnibus postulantibus candidatis, ut ex senatus consulto neque cuius intersit, neque contra quem sit intellegi possit. Qua re doce ab L. Murena illa esse commissa; tum egomet tibi contra legem commissa esse concedam. 'Multi obuiam prodierunt de prouincia decedenti.' Consulatum petenti solet fieri; eccui autem non proditur reuertenti? 'Quae fuit ista multitudo?' Primum, si tibi istam rationem non possim reddere, quid habet admirationis tali uiro aduenienti, candidato consulari, obuiam prodisse multos? quod nisi esset factum, magis mirandum uideretur. 69 Quid? si etiam illud addam quod a consuetudine non abhorret, rogatos esse multos, num aut criminosum sit aut mirandum, qua in ciuitate rogati infimorum hominum filios prope de nocte ex ultima saepe urbe deductum uenire soleamus, in ea non esse grauatos homines prodire hora tertia in campum Martium, praesertim talis uiri nomine rogatos?). Il est donc tout à fait possible que, pour empêcher le renouvellement de telles pratiques, les promoteurs de la loi aient introduit l’obligation de faire soi-même professio. Une autre solution, moins satisfaisante, est bien sûr de supposer une mesure spécifiquement destinée à gêner une candidature, et votée, plutôt qu’en 60 contre César (Meier, Chr., « Ciceros Consulat », dans Radke, G. éd., Cicero, ein Mensch seiner Zeit, Berlin 1968, 61-116, part. 83-84 n. 29 [partant du principe que cette mesure n’aurait visé que les candidats aspirant à un triomphe], Rilinger, R., Der Einfluss des Wahlleiters bei den römischen Konsulwahlen von 366 bis 50 v. Chr., Munich, 1976, 91), en 63 ou 62, dans la perspective d’une candidature anticipée de Pompée ou de la candidature d’un de ses légats propréteurs (Linderski, J., Roman Questions, , 636).

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Tullia Antonia de ambitu", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice717/. Date de mise à jour :01/10/18 .