Nom de la loi

Rogatio Scribonia proposant le rachat de Lusitaniens vendus comme esclaves et la création d’une quaestio pour punir le(s) responsable(s) de cette atteinte à la fides populi Romani

Date

149 av. J.-C.

Rogator

L. Scribonius Libo

Thèmes

Sources

Cic., De or., 1, 53, 227
Itaque haec cum a te diuinitus ego dicta arbitrarer, P. Rutilius Rufus, homo doctus et philosophiae deditus, non modo parum commode, sed etiam turpiter et flagitiose dicta esse dicebat ; idemque Servium Galbam, quem hominem probe commeminisse se aiebat, pergrauiter reprehendere solebat, quod is, L. Scribonio quaestionem in eum ferente, populi misericordiam concitasset, cum M. Cato, Galbae grauis atque acer inimicus, aspere apud populum Romanum et uehementer esset locutus, quam orationem in Originibus suis exposuit ipse
 - Cic., Att., 12, 5b (où l'on doit comprendre L. Libo ille, qui de Ser. Galba [sc. rogationem tulerit] )
et uide, quaeso, L. Libo, ille qui de Ser. Galba, Censorinone et Manilio an T. Quintio M'. Acilio consulibus tribunus pl. fuerit
 - Cic., Brut., 89-90
Ex hac Rutili narratione suspicari licet, cum duae summae sint in oratore laudes, una subtiliter disputandi ad docendum, altera grauiter agendi ad animos audientium permouendos, multoque plus proficiat is qui inflammet iudicem quam ille qui doceat, elegantiam in Laelio, uim in Galba fuisse. Quae quidem uis tum maxume cognitast, cum Lusitanis a Ser. Galba praetore contra interpositam, ut existumabatur, fidem interfectis L. Libone tribuno plebis populum incitante et rogationem in Galbam priuilegi similem ferente, summa senectute, ut ante dixi, M. Cato legem suadens in Galbam multa dixit ; quam orationem in Origines suas rettulit, paucis ante quam mortuus est [an] diebus an mensibus. 90. Tum igitur <nihil> recusans Galba pro sese et populi Romani fidem implorans cum suos pueros tum C. Gali etiam filium flens commendabat, cuius orbitas et fletus mire miserabilis fuit propter recentem memoriam clarissimi patris ; isque se tum eripuit flamma, propter pueros misericordia populi commota, sicut idem scriptum reliquit Cato. Atque etiam ipsum Libonem non infantem uideo fuisse, ut ex orationibus eius intellegi potest
 - Per. Liv., 49, 17-20
Cum L. Scribonius tr. pl. rogationem promulgasset, ut Lusitani, qui in fidem populo R. dediti ab Seruio Galba in Gallia uenissent, in libertatem restituerentur, M. Cato acerrime suasit. 18. Extat oratio in annalibus ipsius inclusa. 19. Q. Fulvius Nobilior ei, saepe ab eo in senatu laceratus, respondit pro Galba ; ipse quoque Galba cum se damnari uideret, complexus duos filios praetextatos et Sulpi<ci> Gal<l>i filium, cuius tutor erat, ita miserabiliter pro se locutus est, ut rogatio antiquaretur. 20. Exstant tres orationes eius, duae aduersus Libonem tr. pl. rogationemque eius habitae de Lusitanis, una contra L. Cornelium Cethegum, in qua Lusitanos prope se castra habentis caesos fatetur, quod compertum habuerit, equo adque homine suo ritu immolatis per speciem pacis adoriri exercitum suum in animo habuisse

Bibliographie

  • Astin, Sc. Aem., 58-60
  • Elster, GMRR, 416-418
  • Gruen, RPCC, 12-13
  • Lange, RA, II, 697
  • Mommsen, Strafr., 172 n. 2 et 196 n. 3
  • Münzer, F., RE, IV A, 1931, s.v. Sulpicius n° 58, 761-763
  • Richardson, J.S., Hispaniae , Cambridge, 1986, 138-139
  • Rotondi, LPR, 292
  • De Sanctis, St. Rom., IV, 1, 480-483 (2e éd. : 466-469)
  • Scullard, RP, 234-236
  • Simon, H., Roms Kriege in Spanien, Francfort, 1962, 60-67
  • Venturini, C., « Quaestiones ex senatus consulto », dans Serrao, Legge, 2, 211-298, part. 264 n. 19
  • Venturini, C., « "I 'privilegia' da Cicerone ai Romanisti" », SDHI , 1990, 155-196, part. 191 et n. 90

Commentaire

Ser. Sulpicius Galba eut un commandement en Espagne, comme préteur en 151 puis comme promagistrat en 150. Décidé à se venger après avoir subi une sévère défaite face à des Lusitaniens révoltés, il aurait en 150 été saisi d’une demande de renouvellement des accords conclus en 152 avec M. Atilius et aurait feint de l’accueillir favorablement, promettant même de meilleures terres ; mais les Lusitaniens qui se laissèrent abuser auraient été divisés en trois groupes, désarmés, puis massacrés. Le récit le plus complet est celui d’App., Iber., 59, 249-60, 255249. ἐπόρθει δὲ καὶ Γάλβας ἐπὶ θάτερα. καί τινων πρεσβευομένων ἐς αὐτὸν καὶ θελόντων βεβαιοῦν καὶ ὅσα Ἀτιλίῳ τῷ πρὸ αὐτοῦ στρατηγῷ συνθέμενοι παρεβεβήκεσαν, ἐδέχετο καὶ ἐσπένδετο καὶ ὑπεκρίνετο αὐτοῖς καὶ συνάχθεσθαι ὡς δι᾽ ἀπορίαν λῃστεύουσί τε καὶ πολεμοῦσι καὶ παρεσπονδηκόσιν. 250. « τὸ γὰρ λυπρόγεων », ἔφη, « καὶ πενιχρὸν ὑμᾶς ἐς ταῦτα ἀναγκάζει· δώσω δ᾽ ἐγὼ πενομένοις φίλοις γῆν ἀγαθὴν καὶ ἐν ἀφθόνοις συνοικιῶ, διελὼν ἐς τρία ». 251. οἳ μὲν δὴ τάδε προσδοκῶντες ἀπὸ τῶν ἰδίων ἀνίσταντο καὶ συνῄεσαν, οἷ προσέτασσεν ὁ Γάλβας· ὃ δὲ αὐτοὺς ἐς τρία διῄρει καὶ πεδίον ἑκάστοις τι ὑποδείξας ἐκέλευεν ἐν τῷ πεδίῳ περιμένειν, μέχρι πολίσειεν αὐτοὺς ἐπελθών. 252. ὡς δ᾽ ἧκεν ἐπὶ τοὺς πρώτους, ἐκέλευεν ὡς φίλους θέσθαι τὰ ὅπλα, θεμένους δ᾽ ἀπετά φρευέν τε καὶ μετὰ ξιφῶν τινας ἐσπέμψας ἀνεῖλεν ἅπαντας, ὀδυρομένους τε καὶ θεῶν ὀνόματα καὶ πίστεις ἀνακαλοῦντας. 253. τῷ δ᾽ αὐτῷ τρόπῳ καὶ τοὺς δευτέρους καὶ τρίτους ἐπειχθεὶς ἀνεῖλεν, ἀγνοοῦντας ἔτι τὰ πάθη τὰ τῶν προτέρων, ἀπιστίᾳ μὲν ἄρα ἀπιστίαν μετιών, οὐκ ἀξίως δὲ Ῥωμαίων μιμούμενος βαρβάρους. 254. ὀλίγοι δ᾽ αὐτῶν διέφυγον, ὧν ἦν Οὐρίατθος, ὃς μετ᾽ οὐ πολὺ Λυσιτανῶν καὶ ἔκτεινε πολλοὺς Ῥωμαίων καὶ ἔργα μέγιστα ἐπεδείξατο. ἀλλὰ τάδε μὲν ὕστερον γενόμενα ὕστερον λέξω· 255. τότε δ᾽ ὁ Γάλβας, Λουκούλλου φιλοχρηματώτερος ὤν, ὀλίγα μέν τινα τῆς λείας τῇ στρατιᾷ διεδίδου καὶ ὀλίγα τοῖς φίλοις, τὰ λοιπὰ δ᾽ ἐσφετερίζετο, καίτοι πλουσιώτατος ὢν ὁμοῦ τι Ῥωμαίων· ἀλλ᾽ οὐδὲ ἐν τῇ εἰρήνῃ φασὶν αὐτὸν διαλιπεῖν ψευδόμενόν τε καὶ ἐπιορκοῦντα διὰ κέρδη. μισούμενος δὲ καὶ κατηγορούμενος διέφευγε διὰ τὸν πλοῦτον ; voir également Cic., Brut., 89Ex hac Rutili narratione suspicari licet, cum duae summae sint in oratore laudes, una subtiliter disputandi ad docendum, altera grauiter agendi ad animos audientium permouendos, multoque plus proficiat is qui inflammet iudicem quam ille qui doceat, elegantiam in Laelio, uim in Galba fuisse. Quae quidem uis tum maxume cognitast, cum Lusitanis a Ser. Galba praetore contra interpositam, ut existumabatur, fidem interfectis L. Libone tribuno plebis populum incitante et rogationem in Galbam priuilegi similem ferente, summa senectute, ut ante dixi, M. Cato legem suadens in Galbam multa dixit ; quam orationem in Origines suas rettulit, paucis ante quam mortuus est [an] diebus an mensibus ; Val. Max., 8, 1abs., 2Acrem se tunc pudicitiae custodem populus Romanus, postea plus iusto placidum iudicem praestitit. Cum a Libone tribuno pl. Ser. Galba pro rostris uehementer increparetur, quod Lusitanorum magnam manum interposita fide praetor in Hispania interemisset, actionique tribuniciae M. Cato ultimae senectutis oratione sua, quam in Origines retulit, suscriberet, reus pro se iam nihil recusans paruulos liberos suos et Galli sanguine sibi coniunctum filium flens conmendare coepit eoque facto mitigata contione qui omnium consensu periturus erat paene nullum triste suffragium habuit. Misericordia ergo illam quaestionem, non aequitas rexit, quoniam quae innocentiae tribui nequierat absolutio, respectui puerorum data est ; Suet., Galba, 3, 4Familiam illustrauit Seruius Galba consularis, temporum suorumet eloquentissimus, quem tradunt Hispaniam ex praetura optinentem, triginta Lusitanorum milibus perfidia trucidatis, Viriat[h]ini belli causam extitisse ; Oros., 4, 21, 10Igitur in Hispania Sergius Galba praetor Lusitanos citra Tagum flumen habitantes cum uoluntarios in deditionem recepisset, per scelus interfecit ; simulans enim de commodis eorum se acturum fore, circumpositis militibus cunctos inermes incautosque prostrauit, qui ne parlent eux aussi que de massacres ; per Liu., 48 (ua[stati]) et Ps. Ascon., p. 203 St. (direptis) sont trop vagues pour qu’on en puisse tirer parti ; seul Val. Max. 9, 6, 2Ser. quoque Galba summae perfidiae : trium enim Lusitaniae ciuitatium conuocato populo tamquam de conmodis eius acturus, octo milia, in quibus flos iuuentutis consistebat, electa et armis exuta partim trucidauit, partim uendidit. Quo facinore maximam cladem barbarorum magnitudine criminis antecessit précise que les Lusitaniens auraient été en partie tués et en partie vendus comme esclaves, ce que confirme Per. Liv., 49Cum L. Scribonius tr. pl. rogationem promulgasset, ut Lusitani, qui in fidem populo R. dediti ab Seruio Galba in Gallia uenissent, in libertatem restituerentur, M. Cato acerrime suasit. De retour à Rome, Galba dut affronter les attaques du tribun L. Scribonius Libo, mais la tradition s’est surtout intéressée à l’intervention, en faveur de Libo et contre Galba, du vieux Caton près de mourir, et à la façon dont Galba retourna une situation défavorable en recommandant au peuple de façon pathétique ses propres enfants et son pupille, le fils orphelin de C. Sulpicius Galus (Cic., Mur., 59Quid ? Ser. Galbam – nam traditum memoriae <est> – nonne proauo tuo, fortissimo atque florentissimo uiro, M. Catoni, incumbenti ad eius perniciem populus Romanus eripuit ? Semper in hac ciuitate nimis magnis accusatorum opibus et populus uniuersus et sapientes ac multum in posterum prospicientes iudices restiterunt. Nolo accusator in iudicium potentiam adferat, non uim maiorem aliquam, non auctoritatem excellentem, non nimiam gratiam. Valeant haec omnia ad salutem innocentium, ad opem impotentium, ad auxilium calamitosorum, in periculo uero et in pernicie ciuium repudientur ; Cic., De or., 1, 227-228227. Itaque haec cum a te diuinitus ego dicta arbitrarer, P. Rutilius Rufus, homo doctus et philosophiae deditus, non modo parum commode, sed etiam turpiter et flagitiose dicta esse dicebat ; idemque Servium Galbam, quem hominem probe commeminisse se aiebat, pergrauiter reprehendere solebat, quod is, L. Scribonio quaestionem in eum ferente, populi misericordiam concitasset, cum M. Cato, Galbae grauis atque acer inimicus, aspere apud populum Romanum et uehementer esset locutus, quam orationem in Originibus suis exposuit ipse. 228. Reprehendebat igitur Galbam Rutilius, quod is C. Sulpici Gali propinqui sui Q. pupillum filium ipse paene in umeros suos extulisset, qui patris clarissimi recordatione et memoria fletum populo moueret, et duos filios suos paruos tutelae populi commendasset ac se, tamquam in procinctu testamentum faceret sine libra atque tabulis, populum Romanum tutorem instituere dixisset illorum orbitati. Itaque, cum et invidia et odio populi tum Galba premeretur, hisce eum tragoediis liberatum ferebat ; quod item apud Catonem scriptum esse uideo, nisi pueris et lacrimis usus esset, poenas eum daturum fuisse. Haec Rutilius ualde uituperabat et huic humilitati dicebat uel exsilium fuisse uel mortem anteponendam ; Cic., Brut., 80Atque etiam L. Paullus Africani pater personam principis ciuis facile dicendo tuebatur. Et uero etiam tum Catone uiuo, qui annos quinque et octoginta natus excessit e uita, cum quidem eo ipso anno contra Ser. Galbam ad populum summa contentione dixisset, quam etiam orationem scriptam reliquit – sed uiuo Catone minores natu multi uno tempore oratores floruerunt et Cic., Brut., 89-9089. Ex hac Rutili narratione suspicari licet, cum duae summae sint in oratore laudes, una subtiliter disputandi ad docendum, altera grauiter agendi ad animos audientium permouendos, multoque plus proficiat is qui inflammet iudicem quam ille qui doceat, elegantiam in Laelio, uim in Galba fuisse. Quae quidem uis tum maxume cognitast, cum Lusitanis a Ser. Galba praetore contra interpositam, ut existumabatur, fidem interfectis L. Libone tribuno plebis populum incitante et rogationem in Galbam priuilegi similem ferente, summa senectute, ut ante dixi, M. Cato legem suadens in Galbam multa dixit ; quam orationem in Origines suas rettulit, paucis ante quam mortuus est [an] diebus an mensibus. 90. Tum igitur <nihil> recusans Galba pro sese et populi Romani fidem implorans cum suos pueros tum C. Gali etiam filium flens commendabat, cuius orbitas et fletus mire miserabilis fuit propter recentem memoriam clarissimi patris ; isque se tum eripuit flamma, propter pueros misericordia populi commota, sicut idem scriptum reliquit Cato. Atque etiam ipsum Libonem non infantem uideo fuisse, ut ex orationibus eius intellegi potest ; Liv., 39, 40, 12qui sextum et octogesimum annum agens causam dixerit, ipse pro se orauerit scripseritque, nonagesimo anno Ser. Galbam ad populi adduxerit iudicium ; Val. Max., 8, 1, 2Acrem se tunc pudicitiae custodem populus Romanus, postea plus iusto placidum iudicem praestitit. Cum a Libone tribuno pl. Ser. Galba pro rostris uehementer increparetur, quod Lusitanorum magnam manum interposita fide praetor in Hispania interemisset, actionique tribuniciae M. Cato ultimae senectutis oratione sua, quam in Origines retulit, suscriberet, reus pro se iam nihil recusans paruulos liberos suos et Galli sanguine sibi coniunctum filium flens conmendare coepit eoque facto mitigata contione qui omnium consensu periturus erat paene nullum triste suffragium habuit. Misericordia ergo illam quaestionem, non aequitas rexit, quoniam quae innocentiae tribui nequierat absolutio, respectui puerorum data est ; Quint., Inst., 2, 15, 8Seruium quidem Galbam miseratione sola, qua non suos modo liberos paruolos in contione produxerat, sed Galli etiam Sulpici filium suis ipse manibus circumtulerat, elapsum esse cum aliorum monumentis, tum Catonis oratione testatum est ; Tac., Ann., 3,66,1Seruium Galbam a Catone censorio, P. Rutilium a M. Scauro accusatos ; Fronto, Ad M. Caes., 3,21,4Cato quid dicat de Galba absoluto, tu melius scis ; ego memini propter fratris filios eum absolutum ; Per. Liv., 49, 17Cum L. Scribonius tr. pl. rogationem promulgasset, ut Lusitani, qui in fidem populo R. dediti ab Seruio Galba in Gallia uenissent, in libertatem restituerentur, M. Cato acerrime suasit ; Ps. Ascon., p. 203 St.Cato hic accusauit Sergium Galbam pro direptis Lusitanis et P. Furium pro iisdem, propter iniquissimam aestimationem frumenti ; deux fragments du discours de Caton sont cités par Gell., 1,12,17M. Cato de Lusitanis, cum Seruium Galbam accusauit : « Tamen dicunt deficere uoluisse. Ego me nunc uolo ius pontificium optime scire ; iamne ea causa pontifex capiar ? si uolo augurium optime tenere, ecquis me ob eam rem augurem capiat ? » [fr. 109 Peter, 197 Malcovati] et Gell., 13,25(24),15Itidem Cato ex originum VII in oratione, quam contra Seruium Galbam dixit, conpluribus uocabulis super eadem re usus est : « Multa me dehortata sunt huc prodire, anni, aetas, uox, uires, senectus ; uerum enimuero cum tantam rem peragier arbitrarer » [fr. 108 Peter, 196 Malcovati].

La Per. Liv., 49, dans un passage particulièrement détaillé, parle d’une rogatio, ut Lusitani qui in fidem populi Romani dediti ab Seruio Galba uenissent in libertatem restituerentur. Cic. de son côté indique comme objet de la proposition de loi l’institution d’une quaestio (De or., 1, 227 : L. Scribonio quaestionem in eum ferente) : cette formule n’est pas « inhabituelle » chez Cicéron (Venturini 1990), et sa signification est parfaitement claire : cf. Cic., Rab. Post., 16Potentissimo et nobilissimo tribuno pl., M. Druso, nouam in equestrem ordinem quaestionem ferenti ; Cic., Mil., 16Domi suae nobilissimus uir, senatus propugnator atque illis quidem temporibus paene patronus, auunculus huius iudicis nostri fortissimi uiri, M. Catonis, tribunus plebis M. Drusus occisus est. Nihil de eius morte populus consultus est, nulla quaestio decreta a senatu est ; Cic., Mur., 20Quotiens ego ipse, iudices, ex P. Clodi telis et ex cruentis eius manibus effugi ! Ex quibus si me non uel mea vel rei publicae fortuna seruasset, quis tandem de interitu meo quaestionem tulisset ? ; Cic., Mil., 21Non fuit ea causa, iudices, profecto, non fuit cur sibi censeret Pompeius quaestionem ferendam, sed homo sapiens atque alta et diuina quadam mente praeditus multa uidit ; Cic., Mil., 31Ita et senatus rem, non hominem notauit et Pompeius de iure, non de facto quaestionem tulit ; Cic., Mil., 79Quid ? Si ipse Cn. Pompeius, qui ea uirtute ac fortuna est ut ea potuerit semper quae nemo praeter illum, si is, inquam, potuisset aut quaestionem de morte P. Clodi ferre aut ipsum ab inferis excitare, utrum putatis potius facturum fuisse ? ; Tac., Ann., 3, 27, 3Iamque non modo in commune sed in singulos homines latae quaestiones, et corruptissima re publica plurimae leges ; il parle ailleurs de lex, et de rogationem priuilegi similem (Brut., 89). Parce qu’elle aurait constitué pour Galba un redoutable praeiudicium ne lui permettant guère d’espérer échapper à une condamnation, et que Galba lui-même l’a combattue sur ce terrain, la rogatio Scribonia a, par simplification, souvent été présentée par nos sources comme le iudicium qu’elle préparait sans l’être encore ; mais on peut considérer comme inexacts les textes qui semblent suggérer qu’il y aurait eu procès, et que Caton aurait joué le rôle d’accusateur ou aurait secondé Libo dans ce rôle (Liv. ; Val. Max., 8, 1abs., 2Acrem se tunc pudicitiae custodem populus Romanus, postea plus iusto placidum iudicem praestitit. Cum a Libone tribuno pl. Ser. Galba pro rostris uehementer increparetur, quod Lusitanorum magnam manum interposita fide praetor in Hispania interemisset, actionique tribuniciae M. Cato ultimae senectutis oratione sua, quam in Origines retulit, suscriberet, reus pro se iam nihil recusans paruulos liberos suos et Galli sanguine sibi coniunctum filium flens conmendare coepit eoque facto mitigata contione qui omnium consensu periturus erat paene nullum triste suffragium habuit. Misericordia ergo illam quaestionem, non aequitas rexit, quoniam quae innocentiae tribui nequierat absolutio, respectui puerorum data est ; Tac. ; Gell., 1, 12, 17M. Cato de Lusitanis, cum Seruium Galbam accusauit : « Tamen dicunt deficere uoluisse. Ego me nunc uolo ius pontificium optime scire ; iamne ea causa pontifex capiar ? si uolo augurium optime tenere, ecquis me ob eam rem augurem capiat ? ; App. ; Ps. Ascon.). Cic. précise dès le De or. que le discours de Caton en faveur de la rogatio Scribonia (suadere : Cic., Brut., 90 ; per Liu., 49) avait été inclus dans le dernier livre de ses Origines, et on ne saurait douter qu’il l’avait alors lu. Le De or., comme le Brut., excluent un procès comitial, et cette hypothèse ne devrait donc plus être prise en compte (comme elle l’est encore par Scullard). On ne saurait non plus, avec Mommsen (et, semble-t-il, Venturini) douter que Cicéron ait pu qualifier de priuilegi similis une proposition de loi instituant une quaestio qui visait un individu (même si elle ne le nommait pas nécessairement) : on trouve le même emploi de priuilegium, à propos de la loi Fufia de 61 (notice n° 396), dans Cic., Parad., 4, 32Familiarissimus tuus de te priuilegium tulit, ut, si in opertum Bonae Deae accessisses, exulares.

Cic. et l’auteur des Per. Liv. donnent sur le contenu de la loi des informations totalement différentes mais non inconciliables : l’objet pouvait en être de racheter les Lusitaniens vendus comme esclaves, et d’enquêter sur les responsables de leur réduction en servitude, et du massacre de leurs compatriotes. Sur ce dernier point, la rogatio Scribonia de 149 s’inscrivait dans la filiation directe de la loi Marcia de 172 (notice n° 543), tant pour son objet que pour la procédure prévue à cet effet, et c’est un argument décisif en faveur de l’exactitude des indications fournies par Cic. dans le De or.. La seule différence significative est que le rachat des Ligures avait été décidé par un s.c. dès 173, avant l’institution de la quaestio par la loi Marcia, et qu’en 172 les tribuns avaient donc laissé au Sénat le soin de faire appliquer sa décision de l’année précédente (Liv., 42, 8, 7quas ob res placere senatui, M. Popilium consulem Ligures, pretio emptoribus reddito, ipsos restituere in libertatem, bonaque ut iis, quod eius reciperari possit, reddantur curare ; Liv., 42, 10, 10patres referri de Liguribus renouarique senatus consultum uolebant, et consul Aelius referebat. Popilius et collegam et senatum pro fratre deprecabatur, prae se ferens, si quid decernerent, intercessurum et Liv., 42, 22, 5ibi cum laceratus iurgiis multorum esset, senatus consultum factum est, ut, qui Ligurum post Q. Fuluium L. Manlium consules hostes non fuissent, ut eos C. Licinius Cn. Sicinius praetores in libertatem restituendos curarent, agrumque iis trans Padum consul C. Popilius daret). On ne sait si la rogatio Scribonia, comme la loi Marcia mais aussi la loi Mucia de quelques années postérieures (notice n° 559), confiait au Sénat le soin de choisir le magistrat chargé de la quaestio votée par le peuple : c’est l’hypothèse toutefois la plus vraisemblable, la loi Peducaea étant la première, à notre connaissance, à s’être affranchie de cette tradition (notice n° 586).

Münzer et Gruen ont cru trouver une indication précieuse sur un aspect de la procédure prévue par la rogatio Scribonia dans Cic., De or., 2, 263ut Seruius ille Galba, cum iudices L. Scribonio tribuno plebis ferret familiaris suos et dixisset Libo : « quando tandem, Galba, de triclinio tuo exibis ? », « Cum tu, inquit, de cubiculo alieno ». Il n’en est rien. La rogatio Scribonia ayant été rejetée par la plèbe, la quaestio prévue ne fut pas instituée, et le débat n’aurait pu porter que sur le mode de désignation des juges, non sur des noms proposés par l’accusé. La terminologie, d’autre part, n’appartient pas à la procédure criminelle (on aurait iudicem edere), mais à celle du droit privé, et c’est au demandeur qu’appartient le droit de iudicem ferre (le pluriel iudices s’expliquant simplement par le fait que Galba proposa toute une série de noms successivement récusés par Libo) : voir notamment Cic., Rosc.com., 45quem ego si ferrem iudicem, refugere non deberet, cum testem producam, reprehendere audebit ? ; Cic., De or., 2, 285Placet etiam mihi illud Scipionis illius, qui Ti. Gracchum perculit : cum ei M. Flaccus multis probris obiectis P. Mucium iudicem tulisset ; Liv., 3, 24, 5Nec iis temporibus in quae testis crimen coniecisset Caesonem Romae uisum, adfirmantibus qui una meruerant secum eum tum frequentemque ad signa sine ullo commeatu fuisse. Nisi ita esset multi priuatim ferebant Volscio iudicem et Liv., 3, 57, 5Proinde ut ille iterum ac saepius prouocet, sic se iterum ac saepius iudicem illi ferre ni uindicias ab libertate in seruitutem dederit ; si ad iudicem non eat, pro damnato in uincla duci iubere ; M. Kaser, Römische Zivilprozessrecht, 43-44 ; J. Crook, Sponsione prouocare : Its Place in Roman Litigation, JRS, 66, 1976, 132-138, part. 130-131. Il faut donc supposer, peut-être au cours de débats précédant la promulgation de la rogatio Calpurnia, que Galba ait réagi aux accusations du tribun en lui proposant une sponsio. Il est d’ailleurs tout à fait possible que l’affaire ne soit pas allée devant le préteur, et qu’on en soit resté à une altercatio au sein du Sénat, comme celle où l’on voit M. Fulvius Flaccus proposer comme juge Q. Mucius Scaevola, et P. Cornelius Scipio Nasica Serapio le récuser (De or., 2, 285 : iudicem tulisset). Mais de toute façon, ce texte ne concerne pas la procédure de la rogatio Scribonia. On trouvera un bon état de la question dans le commentaire de E. Rabbie (Amsterdam, 1986 ; Heidelberg, 1989), concluant malheureusement en faveur de l’hypothèse de Münzer parce que les noms de Galba et Libo, sans autre précision, ne pourraient être interprétés que comme se rapportant à une discussion concernant la rogatio. L’argument n’est pas convaincant : le sel de la répartie de Galba n’impliquait pas que le lecteur fût informé de tout son contexte juridique, et la terminologie adoptée permettait en tout cas à un lecteur informé de savoir qu’on était dans un contexte de droit civil.

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Rogatio Scribonia proposant le rachat de Lusitaniens vendus comme esclaves et la création d’une quaestio pour punir le(s) responsable(s) de cette atteinte à la fides populi Romani", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice653/. Date de mise à jour :17/11/19 .