Nom de la loi

Loi Atilia sur le sort réservé aux Campani, Atellani, Calatini et Sabatini, après leur défection et leur reddition (?) (pl. sc.)

Date

210 av. J.-C.

Rogator

L. Atilius

Thèmes

Sources

Liv., 26, 33, 12-14
12. L. Atilius tribunus plebis ex auctoritate senatus plebem in haec uerba rogauit : « Omnes Campani Atellani Calatini Sabatini qui se dediderunt in arbitrium dicionemque populi Romani <Q.> Fuluio proconsuli, 13. quosque una secum dedidere quaeque una secum dedidere agrum urbemque diuina humanaque utensiliaque siue quid aliud dediderunt, de iis rebus quid fieri uelitis uos rogo, Quirites. » Plebes sic iussit : 14. « Quod senatus iuratus, maxima pars, censeat, qui adsient, id uolumus iubemusque. »

Bibliographie

  • Elster, GMRR, 235-237
  • Frederiksen, M., Campania, Rome, 1984, 244-249, part. 245
  • Humbert, M., Municipium et ciuitas sine suffragio, Rome, 1978, 280-281
  • Lintott, A., « Prouocatio. From The Struggle of the Orders to the Principate », ANRW , I.2, 1972, 226-267, part. 243
  • Mommsen, Staatsr., III, 139-140, 304 n. 3 et 328 = Dr. publ., VI,1, 156-157, 346 n. 1 et 374
  • Mommsen, Strafr., 547
  • Rotondi, LPR, 257-258
  • Ungern-Sternberg, J. von,, Capua im 2. punischen Krieg, Munich, 1975, 77-113, part. 101-113

Commentaire

Capoue et les villes ou peuples de sa confédération (Atella, Calatia, les Sabatini) avaient reçu des Romains la ciuitas sine suffragio quand ils se rallièrent à Hannibal ; après leur reddition, il fallut décider du sort de populations qui avaient possédé la citoyenneté, même si elle n’était pas optimo iure. Le peuple aurait alors été consulté, mais se serait contenté de donner par avance force de loi aux décisions que prendrait le Sénat. La formulation livienne, encore une fois, ne donne qu’une apparence fallacieuse d’exactitude et de technicité. La question du tribun ne pouvait être : de iis rebus quid fieri uelitis uos rogo, Quirites, et la réponse : plebes sic iussit, quod senatus iuratus, maxima pars, censeat, qui adsient, id uolumus iubemusque. La rogatio aurait plutôt dû être quelque chose comme : ..., de iis rebus, quod senatus ... censuerit..., id ratum sit. Mommsen est exceptionnellement dépourvu d’esprit critique face à la tradition annalistique, lorsqu’il écrit que « demander aux citoyens non pas s’ils veulent ou ne veulent pas, mais ce qu’ils veulent, était une chose possible en droit, mais n’était praticable que dans des cas exceptionnels », en supposant que la réponse transmise par T.-L. « était évidemment arrêtée d’avance » (Staatsr., III, 304). Ungern-Sternberg, inversement, est allé jusqu’à nier l’historicité de la loi Atilia, mais il n’a guère été suivi.

On admet généralement que les Campaniens avaient conservé leur qualité de citoyens, et que les sanctions tombant sous le coup de la prouocatio ainsi que la privation de la citoyenneté ne pouvaient leur être infligées qu’après consultation du peuple (Lintott, Humbert, Frederiksen). On notera cependant que les lois sur la prouocatio restreignaient avant tout l’exercice de la coercition capitale, et que l’essentiel en ce domaine avait été accompli par le proconsul Q. Fulvius Flaccus dès 211, lorsqu’il fit immédiatement exécuter les principaux responsables de la sécession sans même attendre un avis du Sénat (Liv., 26, 14, 9-15, 1014, 9.Senatores quinque et uiginti Cales in custodiam, duodetriginta Teanum missi, quorum de sententia maxime descitum ab Romanis constabat. 15, 1 De supplicio Campani senatus haudquaquam inter Fuluium Claudiumque conueniebat. Facilis impetrandae ueniae Claudius, Fului durior sententia erat. 2. Itaque Appius Romam ad senatum arbitrium eius rei totum reiciebat : 3. percontandi etiam aequum esse potestatem fieri patribus, num communicassent consilia cum aliquis sociorum Latini nominis [municipiorum] et num ope eorum in bello forent adiuti. 4. Id uero minime committendum esse Fuluius dicere ut sollicitarentur criminibus dubiis sociorum fidelium animi, et subicerentur indicibus quis neque <quid dicerent neque> quid facerent quicquam unquam pensi fuisset ; itaque se eam quaestionem oppressurum exstincturumque. 5. Ab hoc sermone cum digressi essent, et Appius quamuis ferociter loquentem collegam non dubitaret tamen litteras super tanta re ab Roma exspectaturum, Fuluius, 6. ne id ipsum impedimentum incepto foret, dimittens praetorium tribunis militum ac praefectis socium imperauit uti duobus milibus equitum delectis denuntiarent ut ad tertiam bucinam praesto essent. 7. Cum hoc equitatu nocte Teanum profectus, prima luce portam intrauit atque in forum perrexit ; concursuque ad primum equitum ingressum facto magistratum Sidicinum citari iussit imperauitque ut produceret Campanos quos in custodia haberet. 8. Producti omnes uirgisque caesi ac securi percussi. Inde citato equo Cales percurrit ; ubi cum in tribunali consedisset productique Campani deligarentur ad palum, eques citus ab Roma uenit litterasque a C. Calpurnio praetore Fuluio et senatus consultum tradit. 9. Murmur ab tribunali totam contionem peruasit differri rem integram ad patres de Campanis ; et Fuluius, id ita esse ratus acceptas litteras neque resolutas cum in gremio reposuisset, praeconi imperauit ut lictorem lege agere iuberet. Ita de iis quoque qui Calibus erant sumptum supplicium. 10. Tum litterae lectae senatusque consultum, serum ad impediendam rem actam quae summa ope approperata erat ne impediri posset et Liv., 26, 16, 5-65. Capuam a Calibus reditum est, Atellaque et Calatia in deditionem acceptae ; ibi quoque in eos qui capita rerum erant animaduersum. 6. Ita ad septuaginta principes senatus interfecti, trecenti ferme nobiles Campani in carcerem conditi, alii per sociorum Latini nominis urbes in custodias dati, uariis casibus interierunt : multitudo alia ciuium Campanorum uenum data). En revanche, indépendamment de sanctions individuelles sur lesquelles T.-L. ne s’attarde pas mais qui ne semblent plus inclure la peine capitale, l’une des principales mesures adoptées par le Sénat fut la privation de citoyenneté (Liv., 26, 34, 7ita ut nemo eorum ciuis Romanus aut Latini nominis esset, neue quis eorum qui Capuae fuisset dum portae clausae essent in urbe agroue Campano intra certam diem maneret) : c’est elle qui permettait d’ailleurs la réduction en servitude de certains Campaniens, condamnés à être vendus à Rome même (Liv., 26, 34, 3aliorum bona publicanda, ipsos liberos que eorum et coniuges uendendas, extra filias quae enupsissent priusquam in populi Romani potestatem uenirent et Liv., 26, 34,11qui eorum trans Tiberim emoti essent, ne ipsi posteriue eorum uspiam pararent haberentue nisi in Veiente Sutrino Nepesinoue agro, dum ne cui maior quam quinquaginta iugerum agri modus esset). Là pourrait être le fondement de la loi Atilia : tout comme l’accès à la citoyenneté optimo iure (Liv., 38, 36, 7de Formianis Fundanisque municipibus et Arpinatibus C. Valerius Tappo tribunus plebis promulgauit, ut iis suffragii lationam antea sine suffragio habuerant ciuitatem – esset : notice 726), une telle décision aurait été considérée comme relevant d’un domaine où le peuple, en théorie seul compétent, devait se prononcer en premier, même si ce n’était que pour s’en remettre au Sénat quant aux mesures à prendre.

Ungern-Sternberg objecte que les Campaniens auraient perdu leurs droits de citoyen par le fait même de leur défection, devenant purement et simplement des ennemis méritant d’être traités comme tels (cf. Liv., 25, 22, 13ea pro nuntiata Campanis atque ita spreta ut ultro contumelias dicerent minarenturque), mais l’argument le plus fort de sa thèse est incontestablement son analyse comparée des sources. Il apparaît en effet : 1) que les mêmes décisions sénatoriales sont résumées par T.-L. d’après deux sources différentes, en Liv., 26, 16, 5-135. Capuam a Calibus reditum est, Atellaque et Calatia in deditionem acceptae ; ibi quoque in eos qui capita rerum erant animaduersum. 6. Ita ad septuaginta principes senatus interfecti, trecenti ferme nobiles Campani in carcerem conditi, alii per sociorum Latini nominis urbes in custodias dati, uariis casibus interierunt : multitudo alia ciuium Campanorum uenum data. 7. De urbe agroque reliqua consultatio fuit, quibusdam delendam censentibus urbem praeualidam propinquam inimicam. Ceterum praesens utilitas uicit ; nam propter agrum, quem omni fertilitate terrae satis constabat primum in Italia esse, urbs seruata est ut esset aliqua aratorum sedes. 8. Vrbi frequentandae multitudo incolarum libertinorumque et institorum opificumque retenta : ager omnis et tecta publica populi Romani facta. 9. Ceterum habitari tantum tamquam urbem Capuam frequentarique placuit, corpus nullum ciuitatis nec senatum nec plebis concilium nec magistratus esse : 10. sine consilio publico, sine imperio multitudinem nullius rei inter se sociam ad consensum inhabilem fore ; praefectum ad iura reddenda ab Roma quotannis missuros. 11. Ita ad Capuam res compositae consilio ab omni parte laudabili. Seuere et celeriter in maxime noxios animaduersum ; multitudo ciuium dissipata in nullam spem reditus; 12. non saeuitum incendiis ruinisque in tecta innoxia murosque, et cum emolumento quaesita etiam apud socios lenitatis species incolumitate urbis nobilissimae opulentissimaeque, cuius ruinis omnis Campania, omnes qui Campaniam circa accolunt populi ingemuissent ; 13. confessio expressa hosti quanta uis in Romanis ad expetendas poenas ab infidelibus sociis et quam nihil in Hannibale auxilii ad receptos in fidem tuendos esset puis en Liv., 26, 341. Ex hoc plebei scito senatus consultus Oppiae Cluuiaeque primum bona ac libertatem restituit : si qua alia praemia petere ab senatu uellent, uenire eas Romam. 2. Campanis in familias singulas decreta facta quae non operae pretium est omnia enumerare : 3. aliorum bona publicanda, ipsos liberosque eorum et coniuges uendendas, extra filias quae enupsissent priusquam in populi Romani potestatem uenirent : 4. alios in uincula condendos ac de iis posterius consulendum : aliorum Campanorum summam etiam census distinxerunt publicanda necne bona essent : 5. pecua captiua praeter equos et mancipia praeter puberes uirilis sexus et omnia quae solo non continerentur restituenda censuerunt dominis. 6. Campanos omnes Atellanos Calatinos Sabatinos, extra quam qui eorum aut ipsi aut parentes eorum apud hostes essent, liberos esse iusserunt, 7. ita ut nemo eorum ciuis Romanus aut Latini nominis esset, neue quis eorum qui Capuae fuisset dum portae clausae essent in urbe agroue Campano intra certam diem maneret; 8. locus ubi habitarent trans Tiberim qui non contingeret Tiberim daretur : qui nec Capuae nec in urbe Campana quae a populo Romano defecisset per bellum fuissent, 9. eos cis Lirim amnem Romam uersus, qui ad Romanos transissent priusquam Capuam Hannibal ueniret, cis Uolturnum emouendos censuerunt, ne quis eorum propius mare quindecim milibus passuum agrum aedificiumue haberet. 10. Qui eorum trans Tiberim emoti essent, ne ipsi posteriue eorum uspiam pararent haberentue nisi in Ueiente Sutrino Nepesinoue agro, dum ne cui maior quam quinquaginta iugerum agri modus esset. 11. Senatorum omnium quique magistratus Capuae Atellae Calatiae gessissent bona uenire Capuae iusserunt : libera corpora quae uenum dari placuerat Romam mitti ac Romae uenire. 12. Signa statuas aeneas quae capta de hostibus dicerentur, quae eorum sacra ac profana essent ad pontificum collegium reiecerunt. 13. Ob haec decreta maestiores aliquanto quam Romam uenerant Campanos dimiserunt ; nec iam Q. Fului saeuitiam in sese, sed iniquitatem deum atque exsecrabilem fortunam suam incusabant (en ce sens également, Frederiksen, 246 et 261) ; 2) que la première de ces sources ne parlait pas de mesure législative, pas plus que n’en parle Cic., Leg. agr., 2, 88de Capua multum est et diu consultum ; exstant litterae, Quirites, publicae, sunt senatus consulta plurima, alors que, s’adressant au peuple dans une contio pour dénoncer le danger de la déduction d’une colonie à Capoue ainsi que le prévoyait la rogatio Seruilia agraria, il n’aurait pas été inutile de préciser qu’en 210 le peuple avait sanctionné par avance de son autorité les mesures sénatoriales dont il faisait l’éloge ; 3) que la seconde source de T.-L., sans doute un annaliste du 1er siècle av. J.-C., donne à la prétendue loi Atilia une formulation de toute façon inacceptable. Le problème de l’historicité de la loi Atilia, dans ces conditions, se pose en termes assez comparables à celui de l’historicité de la loi Petilia (notice 588) : une tradition annalistique tardive qu’on ne peut faire remonter aux sources les plus anciennes, et que déparent dans sa formulation des inexactitudes graves. Ungern-Sternberg pense que la loi Atilia aurait été inventée après C. Gracchus (cf. Liv., 26, 33, 10per senatum agi de Campanis, qui ciues Romani sunt, iniussu populi non uideo posse ; cf. Cic., Rab. perd., 12C. Gracchus legem tulit ne de capite ciuium Romanorum iniussu uestro iudicaretur [notice n° 905]). Le fait que Sylla fit voter par les comices centuriates une loi privant de la citoyenneté un certain nombre de municipes (notice n° 19) put également inciter un annaliste tardif à introduire une mesure législative dans le règlement du statut des Campaniens. Les doutes que l’on peut émettre sur l’historicité de la loi Atilia valent, à plus forte raison, pour un pl. sc. de 319 concernant Satricum (notice n° 29), qui est invoqué dans le débat sénatorial de 210 (Liv., 26, 33, 10Per senatum agi de Campanis, qui ciues Romani sunt, iniussu populi non uideo posse, idque et apud maiores nostros in Satricanis factum esse cum defecissent ut M. Antistius tribunus plebis prius rogationem ferret scisceretque plebs uti senatui de Satricanis sententiae dicendae ius esset) bien que T.-L. n’en parle pas en Liv., 9, 161. Conuenit iam inde per consules reliqua belli perfecta. Aulius cum Ferentanis uno secundo proelio debellauit urbemque ipsam, quo se fusa contulerat acies, obsidibus imperatis in deditionem accepit. 2. Pari fortuna consul alter cum Satricanis, qui ciues Romani post Caudinam cladem ad Samnites defecerant praesidiumque eorum in urbem acceperant, rem gessit. 3. Nam cum ad moenia Satrici admotus esset exercitus legatisque missis ad pacem cum precibus petendam triste responsum ab consule redditum esset, nisi praesidio Samnitium interfecto aut tradito ne ad se remearent, plus ea uoce quam armis inlatis terroris colonis iniectum. 4. Itaque subinde exsequentes quaerendo a consule legati quonam se pacto paucos et infirmos crederet praesidio tam ualido et armato uim allaturos, ab iisdem consilium petere iussi quibus auctoribus praesidium in urbem accepissent, 5. discedunt aegreque impetrato ut de ea re consuli senatum responsaque ad se referri sineret ad suos redeunt. 6. Duae factiones senatum distinebant, una cuius principes erant defectionis a populo Romano auctores, altera fidelium ciuium ; certatum ab utrisque tamen est ut ad reconciliandam pacem consuli opera nauaretur. 7. Pars altera, cum praesidium Samnitium, quia nihil satis praeparati erat ad obsidionem tolerandam, excessurum proxima nocte esset, enuntiare consuli satis habuit qua noctis hora quaque porta et quam in uiam egressurus hostis foret; 8. altera, quibus inuitis descitum ad Samnites erat, eadem nocte portam etiam consuli aperuerunt armatosque clam hoste in urbem acceperunt. 9. Ita duplici proditione et praesidium Samnitium insessis circa uiam siluestribus locis necopinato oppressum est, et ab urbe plena hostium clamor sublatus momentoque unius horae caesus Samnis, Satricanus captus, et omnia in potestate consulis erant; 10. qui quaestione habita quorum opera defectio esset facta, quos sontes comperit, uirgis caesos securi percussit praesidioque ualido imposito arma Satricanis ademit. 11. Inde ad triumphum decessisse Romam Papirium Cursorem scribunt, qui eo duce Luceriam receptam Samnitesque sub iugum missos auctores sunt. 12. Et fuit uir haud dubie dignus omni bellica laude, non animi solum uigore sed etiam corporis uiribus excellens. 13. Praecipua pedum pernicitas inerat, quae cognomen etiam dedit ; uictoremque cursu omnium aetatis suae fuisse ferunt [et] seu uirium ui seu exercitatione multa, cibi uinique eundem capacissimum ; 14. nec cum ullo asperiorem, quia ipse inuicti ad laborem corporis esset, fuisse militiam pediti pariter equitique ; 15. equites etiam aliquando ausos ab eo petere ut sibi pro re bene gesta laxaret aliquid laboris ; 16. quibus ille « ne nihil remissum dicatis, remitto » inquit, « ne utique dorsum demulceatis cum ex equis descendetis ». Et uis erat in eo uiro imperii ingens pariter in socios ciuesque. 17. Praenestinus praetor per timorem segnius ex subsidiis suos duxerat in primam aciem ; quem cum inambulans ante tabernaculum uocari iussisset, lictorem expedire securem iussit. 18. Ad quam uocem exanimi stante Praenestino, « agedum, lictor, excide radicem hanc » inquit « incommodam ambulantibus », perfusumque ultimi supplicii metu multa dicta dimisit. 19. Haud dubie illa aetate, qua nulla uirtutum feracior fuit, nemo unus erat uir quo magis innixa res Romana staret. Quin eum parem destinant animis magno Alexandro ducem, si arma Asia perdomita in Europam uertisset. Il n’est pas certain qu’une analyse purement juridique permette de trancher en ce domaine, car elle repose en dernière analyse sur la validité accordée ou non à un très petit nombre de textes d’où l’on pense pouvoir tirer des conclusions de caractère général.

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Atilia sur le sort réservé aux Campani, Atellani, Calatini et Sabatini, après leur défection et leur reddition (?) (pl. sc.)", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice55/. Date de mise à jour :01/10/18 .