IRHT

Enquêtes menées sous les derniers capétiens

> Enquête de Pierre de Moucy et Guillaume Aycelin sur les malversations des officiers. 1297.

Bibliothèque nationale de France, Doat 176, fol. 217

Enquête

[1]

Universis presentes litteras inspecturis Oliverius de Verduno, domicellus, vicarius regis castri et ressorti de Najaco salutem et presentibus dare fidem. Notum facimus nos seu curia nostra vidisse, tenuisse et palpasse et de verbo ad verbum perlegisse seu perlegi fecisse transcriptum litterarum et mandari d.n. regis super confirmationem statutorum factorum in senescallia Ruthenen in parga-[217 vo]-meno scriptum cujus tenor talis est :

Hoc est transcriptum litterarum et mandati regii super confirmatione statutorum factorum per dominos Petrum de Monciaco, clericum d. regis et Guillelmum1 Aychelini, militem ejusdem d. regis ad partes senescallie Ruthene pro inquirendis, corrigendis seu puniendis curialibus super excessibus ab ipsis commissis, ut dicebatur, destinatos, et etiam transcriptum de verbo ad verbum ipsorum staturorum sigillum nobilis viri d. Guillelmi de Combrosio, militis, senescalli Ruthene, sigillatum, ut inferius continetur :

Noverint universi presentes pariter et futuri quod anno Dominice Incarnationis millesimo ducentesimo nonagesimo septimo et die sabbati post festum beati Barnabe apostoli, illustrissime d. Philippo rege Francorum regnante, co[n]stitutus in presentia nobilis viri d. Guillelmi de Combrosio, militis, senescalli Ruthene pro d.n. Francorum rege, et mei notarii et testium subscriptorum [fol. 218] magister Petrus Medici, jurisperitus, procurator, ut dixit, consulum villarum et com[un]itatum de Aliliavo, de Sancto Antonino, de Villanova, de Petrucia, et dominorum de Rocafolio, et de Severaco presentavit d. senescallo quandam patentem litteram d. regis sigillatam, ut prima facie apparebat, cujus tenor sequitur in hunc modum :

Philippus Dei gratia Francorum rex senescallo Ruthene [vel] ejus locum tenenti, ceterisque justiciariis in eadem senescallia co[n]stituti[s] salutem. Cum nos deputaverimus dilectos magistrum Petrum de Moysi, clericum, et Guillelmum Ayceli[ni], militem, nostros, pro inquirendo seu puniendo in senescallia Ruthene senescallum, judicem, baiulum, servientem, notarios et alios curiales et officiarios nostros in eadem senescallia Ruthene et latitudine excessibus ab ipsis ut dicitur commissis, et que ipsi inquisitores invenissent corrigenda corrigerent et emendarent, super quibus ipsi inquisitores fecerunt et ordinaverunt quedam statuta, que quidem statuta ad supplicacionem [218 vo] et requisicionem procuratoris consulum villarum nostrorum et locorum de Amiliavo, de Sancto Anthonino, de Petrucia, de Villanova vidimus, inspeximus et in parte emendamus et correximus. Que circa vobis mandamus quathenus predicta statuta que vobis mittimus aub contrasigillo nostra interclusa per si[n]gula loca et assizias dicte senescallie Ruthene publicetis et publicari faciatis et eadem statuta in eadem senescallia observetis et a subditis vestris faciatis inviolabiliter observari, que quidem statuta his presentibus aprobamus et etiam confirmamus. In cujus rei testimonium presentibus litteris sigillum nostrum facimus apponi. Actum Parisius die sexta aprilis anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo sexto.

Item presentavit idem magister Petrus eidem d. senescallo quemdam rotulum sub contrasigillo dicti d. regis sigillatum et interclusum, cujus tenor talis est :

Ad curialium et officialium quibus ad opprimendum subditos note sunt multe vie [fol. 219], extorsiones, rapinas, oppressiones, impressiones et ceteras injurias propulsandas ad parandum quietem subditorum quorum quiete rex quiescit, et subditos per bonos et probos viros et qui justiciam foveant regi et gubernari vult precordialiter et affectat nos magister Petrus de Monciaco, illustris regis Francie clericus, et Guillelmus Aycelini, ejusdem d. regis miles, a d. Philippo, serenissimo Dei gratia Francie rege super excessibus senescalli, judicum, baiulorum, servientum, notariorum et aliorum curialium in senescallia Ruthene ad inquirendum deputati, quia in dicta senescallia Ruthene servientem, notariorum et tabellionum invenimus multitudinem effrenatam et dictorum notariorum curationem indiscretam invenimus etiam ex dictorum curialium et officialium improbiatate (sic) multa vitia corrigere ad emendationem et correxionem predictorum, ut sint in futurum etiam cautiores, vocati[s] nobiscum2 nobilibus religiosis viris ac discretis3 d. Henrico, milite, comite Ruthene, et d. Viviano, abbate Bone [219 vo] Cumbe et d. Guillelmo Blati, abbate Namtensi et fratre Guigone Ademarii, milite, preceptore militie Templi in Provincia, et Guillelmo, don d'Albiat et Guidone, domino de Severiaco et Raymundo, domino de Rocafolio, domicellis, et d. Arnaldo de Landorra, milite, et magistro Raymundo de Bisturre, judice majore, et Bertrando Galteri, et Berengario, judice Amiliavi, et Petro Galteri, judice Montanorum, et Bernardo Lia, clerico dicti d. regis, jurisperito et clienti gratia (sic), tenente locum senescalli Ruthene in absentia ejusdem, et fratre Rustagno Dalmas, preceptore Sancte Heularie Templi, ordinamus que sequntur :

In primis ad refrenendam notariorum malitiam et tollendas vias quas maliciose et subtiliter inveniunt ad subditorum pecunias extorquendas ordinamus quod notarii asistentes curiis judicum et bajulorum, vel ipsi bajuli in delictis vel quasi delictis, sanguinus affusionibus, bannis, fractis, levibus recussionibus itinerum fractionibus, armorum portationibus [fol. 220] ab uno vel duobus factis vel aliis parvis emendis curie ad denunciationem alicujus, vel sub colore perventionis, nisi primo vocato eo qui denunciatus vel perventus est coram judice ordinario, vel senescallo et de mandato eorum inquisitiones vel perventiones super premissis nullathenus incipiant vel aliter ausi sint inchoare indebite vero, vel quasi ubi grosse emende debentur et in criminibus capitalibus in quibus mors, membri abscisi sio, exilium vel relegatio vel bonorum confiscatio posset sequi, et ubi nisi facto retenti inquerentem esset mora periculum ablatura, inquiratur solempniter, ut attentius extitit consuetum ; in ceteris etiam in quibus summarie cognoscitur inter partes ordinet judex de consensu partium et noviter ordinando, ita quod notarius vel bajulus sine mandato senescalli vel judicis nichil agant emendas recipiendo vel alias super hiis componendo.

Item quia dicti notarii scripturas suas nimis care vendebant et fraudes in ipsis scripturis multis modis adhibebant per quas [220 vo] multimode litigantes opprimebant et ab hoc a persecutione suorum jurium desistebant, ordinamus quod pro qualibet palma scripture in longitudine et latitudine continente viginti quatuor litteras cum abbreviaturis4 quas decet in talibus adhibere absque litterarum protractatione dolosa qualibet linea similiter continente quatuor viginti litteras absque titulo, dicti notarii accipia[n]t sex denarios tur. et juxta taxationem hujus plus minus recipiat juxta numerum linearum cujus palme longitudine et linearum distantia, abreviationes et litterarum protractationes ad perpetuam memoriam volumus ipsos notarios in conspectu habere, ne possint de cetero ignorantiam allegare, et si contingat aliquem ipsorum exire villam pro testibus recipiendis vel alia causa legitima ad petitionem litigantium pro die pro expensis et equo 5 s.tur. sint, salva salario, pro scriptura.

Item injungetur notariis sub pena depositio-[fol. 221]-nis ab officio quod in negoriis regem tangentibus ut in examinationibus testium et aliis ita diligenter et curiose se habeant ac si per privatos quandocumque fuerint5 requisiti, nec eorum pretextu quod rex non solvent ipsis salarium ut privari negotationis inter regem et privatos pendentia a modo nullathenus defferentur, et licet litigantes de premissa fienda circa scripturam, et de inmenso salario non conqueretur timore forte notarii vel favore, volumus et ordinamus quod judex ordinarius sub prestito juramento teneatur inquirere de hac fraude et si per inquisitionem nullo conquerente, quid contra formam predictam extortum invenit totum etiam quod juste proactis poterat recipi regi aplicetur ; si vero ad querelam alicujus contra formam invenerit quid extortum restituat conquerenti et juxta actorum salarium det regi.

Item non compellat notarius authoritate propria aliquem pro suo salario nisi de mandato judicis vel etiam senescalli.

Item ne litigantes scripturarum sumptibus onerentur, ordina-[221 vo]-mus quod querela que 60 s.tur. non excedit gratis scribatur ceteraque et non scripto procedant.

Item astringantur judices, notarii, advocati, proprio juramento quod non audiant nec escuduntant nec scribant, nec dictent vel judiciis proponant exceptiones frivolas calumpniosas, sed ea que a dicto [1 ou 2 mots] et verum et non coloratum effectum negociis facere videantur.

Item quia ex indiscreta notariorum publicorum creatione et eorum multitudine scandalum in senescallia Ruthene invenimus ad evitanda pericula quod ex talibus indiscretis et imperitis notariis in futurum possent sequere causam, etiamque invenimus quod nulla premissa inquisitione multi ydiote imperiti ex sola marcha argenti prestandi pro sigillo indistincte creabantur, ordinamus, si deinceps creetur notarius publicus per sigillum, quod tamen est contra ordinationem d.n. regis, primo inquirant de vita, moribus, literatura et modo scribendi, et nisi inventus fuerit [fol. 222] comendabilis, fundatus in grammaticis, ita quod contractus vestros vel epistolas et que notarii officio incumbunt absque incongrua oratione et locutione dictare noverit in latinum, communiter que scribat sine falsa ortografia et bonis natis parentibus pro notario nullathenus assumatur.

Item senescallus recipiat pro scriptura et sigillo creationis tantum 20 s.tur.

Item quia manus regie appentio propter delictum partium non numquam initium prebet questionibus et jura alterius partium aliquotiens confundantur prohibemus ne sine cause cognitionem (sic) et primo vocatis partibus coram senescallo vel judice manus regis propter debatum partium apponatur, et si causa cause cognitione, vel exhigente necessitate apposita fuerit salvagardia, ponatur ibi serviens juratus, nisi plures necessarii fuerint, juxta modum debiti, et minorum expensarum, hujus poterit, que serviens pro baculo regio ibi dimisso accipiet nisi ibidem personaliter resideret, nec ponatur ibi aliquid de familia senese [222vo] calli vel judiciset jurent dicti servientes se nichil de salariis participaturos cum judice senescallo, vel aliquibus de familia senescalli.

Item non arrestentur homines per bajulos pro clamoribus suis, vel pro aliis modicis emendis, nisi in casibus atrocibus et a jure permissis.

Item prohibemus ne bajuli aliquid recipiant a creditoribus pro suis debitis compellendis, sed clamores sine quibus promisissione et exactione recipiant et emendam clamoris levent ab eo quem constiterit esse victum.

Item prohibemus ne bajuli aliquid recipiant seu compositionem faciant cum debitoribus, quod non apellant ipsos debitores ad solvenda debita, que debent suis creditoribus usque ad certum tempus, que compositio, si facta invenitur gratis per dictos debitores, si res sit integra, quod dictis bajulis nichil adhuc fuerit exsolutum, non compellatur ratione dicti debitoris aliquathenus ad solvendum, si vero aliquis preceptu talis prohibite compositionis solverit hoc regi aplicetur, et per eum qui levabit emendas [fol. 223] regis explectetur hoc idem de compositionibus, de clamoribus et emendis futuris quas similiter fieri prohibemus, et factas puniri volumus, ut est dictum.

Item prohibemus ne bajuli vel alii servientes vel alii officiales regis emant a subditis suis debitum aliquod pro minori summa, qua debetur vel etiam pro equali nec procurent sibi fieri contra subditos aliquas cessiones.

Item nec emant bajuli vel servientes aliquas possessiones ab illis quod habent complere ad vendendum pro debitis ipsorum, sed executionem in bonis debitorum nulla fraude vel dolo adhibitis faciant, ita quod priores vel potiores in jure per gratiam vel maliciam bajulorum, vel executorum posterioribus non postpona[n]-tur vel posteri prioribus et jure potioribus nullatenus prepona[n]tur.

Item ordinamus in executionibus faciendis quod ex quo bona vel pars bonorum alicujus debitoris, qui magno ere alieno gravatus erit, per unum ex creditoribus processa fuerint subastata vel tradita ad inquantum possit ex tune [223 vo] viri ex creditoribus vigilare, sed unius creditorum possessio vel subastatio prosit omnibus, ita quod vocatis omnibus absque gratifficatione qualibet fiat executio juris summas et tempora creditorum, hoc autem intelligimus de iis creditoribus que expressas vel tractas ypothecas.

Item ordinamus quod bona debitoris vel id quod sufficiet ad debita exsolvenda distracta vel data solutum fuerit, vel aliter creditoribus satisfactum, si quis de bonis superfuerit, bajulus levare possit clamores et exigere tunc de jure et non ante.

Item nec in aliis bajuli aliquales levent clamorem, donec debitum fuerit exsolutum, vel aliter prorogatum, et si gratis non compultione aliquis debitor non soluto debito clamorem solverit, hoc non cedat commodo bajuli, sed regi aplicetur, et per thesaurarium explectetur, si vero per compultionem restituatur debitor.

Item prohibemus ne bajuli majores vendant ressorta bailiviarum sed si aliquis loco remotus fuerit a capite majoris bailivie, [fol. 224] ita quod raro per dictum bajulum vel servientem etiam visitetur, instituat ibi bajulus aliquem bonum virum, hominem bone fame, pro conservando jure regio in locis vel consuetis, qui querelas per modum ressorti audiat6, admittat et circa omnem compultionem et executionem que sibi non commitetur refferat clamorem bajulo majori et alias que fuerint refferenda.

Item prohibemus ne judices comendant cum bajulis, notariis seu servientibus.

Item prohibemus ne notarii faciant expensas judicibus, nec ipsi notarii cum ipsis judicibus vel senescallo suo salaria partiantur.

Item clerici non instituantur bajuli nec servientes ubi sunt notarii curie.

Item prohibemus ne pignus cum quo victus acquiritur unica vestis, unicus lectus, boves aratorii et alia pignora per senescallum prohibita, ut modica superlectilia, et alia que servient pro suis salariis percipere consueverant non cedunt in commodum creditorum, aliqui hiis pignorentur, nisi secundum usum et consuetudinem patrie, alias fuerit conso-[224 vo]-num rationi.

Item de pignoribus nobilibus captis et per bajulos distraendis ordinamus quod si ea pro clamoribus et emendis confessatis vel cognitis per quatuordecim dies tenuerunt, ex tunc subastatione premissa et ad inquantum per bajulum pro predictis clamoribus, emendis et debitis vendi possent et plus offerendi tradi juxta usum et consuetudinem patrie, nec bajulus vel serviens vel alius qui compellit debitorem ad solvendum vel venditor pignora vel is ad cujus instantiam capta sunt distrahenda sit, pignora emere poterunt, nec alius nomine suo, et ad opus sui aliter retinere, nisi demum post subastationem in deffectum emptoris, facta legali extimatione ; dentur creditoribus in solutum, de immobilibus vero hypothecatis seu pignoribus captis pro executionibus faciendis faciant executionem juxta usum et consuetudinem patrie ibidem acthenus observetis [sic].

Item de servientibus ordinamus quod in qualibet bajulia paucis servientibus sint contenti, et quod instituantur per [fol. 225] bajulos temporibus suarum administrationum, que bajuli tam ipsi quam eorum fidejussores, quos pro firma bailivie prestiterint, pro quocumque excessu servientum obligaverint, et etiam tenebuntur, et non ponatur aliquis nisi per senescallum et nisi in plena assizia publice consuetum fecerit juramentum, ut sciatur publice quibus servientibus subditi debeant obedire, et quod habeant litteram senescalli et quod, si contingat per dictos servientes exire villam, nichil exigent ab illis pro quibus vel contra quos mittentur, nec equm si equitare velint, nec expensas pro equo nec alias, sed tantum sint contenti salario consueto pre dicta, si sint eques 2 s.tur., si sint pedes 12 d.tur.

Item petant servientes salarium ab eo quem juste compellunt, non ab eo quos mittit, nisi injuste mittit.

Item si compellant aliquem bajuli pro comuni pacis solvendo, vel aliis nichil petant nisi appareret de magna contumatia non solventis.

Item si unus serviens pro pluribus debitoribus [225 vo] compellendis plures portet litteras vel mandata, non habeat7 salarium juxta numerum debitorum, vel taxetur pro longitudine itineris et habeat8 quantum consuevit recipere a dicta.

Item quia in levandis pazagio (sic), multe dicuntur fieri novitates, duximus ordinandum quod levator in certo loco et consueto vocet eos qui debent pazagium, et ibidem expectet tota die, sic quod gentes non trahantur de loco ad locum, nec levator ad diversa remota loca trahenda ipsis gravet.

Item quod in adeundo vel exigendo non reddat se difficilem vel acerbum nec teneat hostiarium vel janitorem eorum pretextu nichil penitus exhigendo.

Item recipiatur passatgium in moneta cur[r]ente ad currentem.

Item super fraudulentis reputationibus quas, sicut intelleximus, faciunt levatores senescalli et judicis sub juramento prestito videant et addiscant et, si fraudem, extorcionem vel aliquem excessum in dictis repu-[fol. 226]-tationibus vel in modo levandis aliter quam fuit consuetum, inveniant, corrigant et emendent et levatorum arbitrio puniant in emenda et satisfactione damnum passo.

Hec autem per singula loca et assizias in senescallia Ruthene volumus publicari revocationem, emendationem et omnium predictorum in toto vel in parte, rettenta d.n. regi et in omnibus semper salvis.

In quorum visionis, perlectionis et palpationis fidem et testimonium nos vicarius predictus seu dicta nostra curia sigillum regium et authenticum dicte nostre curie hic impendenti fecimus, seu fecit apponi die vicesima mensis februarii anno Domini millesimo quadringentesimo vicesimo nono. B. de Bedorio loc.

Et plus bas est escrit : Collatio facta fuit cum dicto originali per me Johannem Avonti, notario regio.

Extrait et coll. sur une copie escrite en parchemin trouvee aux archives des titres de l'hostel de ville de Najac au dioceze de Rodes par [226 vo] l'ordre et en la presence de messire Jean de Doat.

Fait à Foix le dixiesme novembre mil six cens soixante sept.

Notes

1 ms. : -i

2 ms. v-

3 ms. distrectis

4 ms. : ob-

5 ms. fueritis

6 ms. : -atur

7 ms. m -ant

8 ms. m -ant

Comment citer cette notice

Elisabeth Lalou, Xavier Hélary. "Enquête de Pierre de Moucy et Guillaume Aycelin sur les malversations des officiers. 1297. (Bibliothèque nationale de France, Doat 176, fol. 217)", dans Enquêtes menées sous les derniers capétiens, Elisabeth Lalou, Christophe Jacobs, éds, Paris : Centre de ressources numériques TELMA, 2007. (Ædilis, Publications scientifiques, 4). [En ligne] http://www.cn-telma.fr/enquetes/enquete151/ .

Mentions légales | Colophon | Contacts | Haut de page